Brieven aan Lucilius: Brief 47

SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Libenter ex iis qui a te veniunt cognovi familiariter te cum servis tuis vivere: hoc prudentiam tuam, hoc eruditionem decet. 'Servi sunt.' Immo homines. 'Servi sunt ' Immo contubernales. 'Servi sunt.' Immo humiles amici. 'Servi sunt.' Immo conservi, si cogitaveris tantundem in utrosque licere fortunae.

[2] Itaque rideo istos qui turpe existimant cum servo suo cenare: quare, nisi quia superbissima consuetudo cenanti domino stantium servorum turbam circumdedit? Est ille plus quam capit, et ingenti aviditate onerat distentum ventrem ac desuetum iam ventris officio, ut maiore opera omnia egerat quam ingessit. [3] At infelicibus servis movere labra ne in hoc quidem ut loquantur, licet; virga murmur omne compescitur, et ne fortuita quidem verberibus excepta sunt, tussis, sternumenta, singultus; magno malo ulla voce interpellatum silentium luitur; nocte tota ieiuni mutique perstant. [4] Sic fit ut isti de domino loquantur quibus coram domino loqui non licet. At illi quibus non tantum coram dominis sed cum ipsis erat sermo, quorum os non consuebatur, parati erant pro domino porrigere cervicem, periculum imminens in caput suum avertere; in conviviis loquebantur, sed in tormentis tacebant.

[5] Deinde eiusdem arrogantiae proverbium iactatur, totidem hostes esse quot servos: non habemus illos hostes sed facimus. Alia interim crudelia, inhumana praetereo, quod ne tamquam hominibus quidem sed tamquam iumentis abutimur. [quod] Cum ad cenandum discubuimus, alius sputa deterget, alius reliquias temulentorum <toro> subditus colligit. [6] Alius pretiosas aves scindit; per pectus et clunes certis ductibus circumferens eruditam manum frusta excutit, infelix, qui huic uni rei vivit, ut altilia decenter secet, nisi quod miserior est qui hoc voluptatis causa docet quam qui necessitatis discit.

[7] Alius vini minister in muliebrem modum ornatus cum aetate luctatur: non potest effugere pueritiam, retrahitur, iamque militari habitu glaber retritis pilis aut penitus evulsis tota nocte pervigilat, quam inter ebrietatem domini ac libidinem dividit et in cubiculo vir, in convivio puer est. [8] Alius, cui convivarum censura permissa est, perstat infelix et exspectat quos adulatio et intemperantia aut gulae aut linguae revocet in crastinum. Adice obsonatores quibus dominici palati notitia subtilis est, qui sciunt cuius illum rei sapor excitet, cuius delectet aspectus, cuius novitate nauseabundus erigi possit, quid iam ipsa satietate fastidiat, quid illo die esuriat. Cum his cenare non sustinet et maiestatis suae deminutionem putat ad eandem mensam cum servo suo accedere. Di melius! quot ex istis dominos habet!

[9] Stare ante limen Callisti domi num suum vidi et eum qui illi impegerat titulum, qui inter reicula manicipia produxerat, aliis intrantibus excludi. Rettulit illi gratiam servus ille in primam decuriam coniectus, in qua vocem praeco experitur: et ipse illum invicem apologavit, et ipse non iudicavit domo sua dignum. Dominus Callistum vendidit: sed domino quam multa Callistus! [10] Vis tu cogitare istum quem servum tuum vocas ex isdem seminibus ortum eodem frui caelo, aeque spirare, aeque vivere, aeque mori! tam tu illum videre ingenuum potes quam ille te servum. Variana clade multos splendidissime natos, senatorium per militiam auspicantes gradum, fortuna depressit: alium ex illis pastorem, alium custodem casae fecit. Contemne nunc eius fortunae hominem in quam transire dum contemnis potes.

[11] Nolo in ingentem me locum immittere et de usu servorum disputare, in quos superbissimi, crudelissimi, contumeliosissimi sumus. Haec tamen praecepti mei summa est: sic cum inferiore vivas quemadmodum tecum superiorem velis vivere. Quotiens in mentem venerit quantum tibi in servum <tuum> liceat, veniat in mentem tantundem in te domino tuo licere. [12] 'At ego' inquis 'nullum habeo dominum.' Bona aetas est: forsitan habebis. Nescis qua aetate Hecuba servire coeperit, qua Croesus, qua Darei mater, qua Platon, qua Diogenes?

[13] Vive cum servo clementer, comiter quoque, et in sermonem illum admitte et in consilium et in convictum. Hoc loco acclamabit mihi tota manus delicatorum 'nihil hac re humilius, nihil turpius'. Hos ego eosdem deprehendam alienorum servorum osculantes manum. [14] Ne illud quidem videtis, quam omnem invidiam maiores nostri dominis, omnem contumeliam servis detraxerint? Dominum patrem familiae appellaverunt, servos - quod etiam in mimis adhuc durat - familiares; instituerunt diem festum, non quo solo cum servis domini vescerentur, sed quo utique; honores illis in domo gerere, ius dicere permiserunt et domum pusillam rem publicam esse iudicaverunt.

[15] 'Quid ergo? omnes servos admovebo mensae meae?' Non magis quam omnes liberos. Erras si existimas me quosdam quasi sordidioris operae reiecturum, ut puta illum mulionem et illum bubulcum. Non ministeriis illos aestimabo sed moribus: sibi quisque dat mores, ministeria casus assignat. Quidam cenent tecum quia digni sunt, quidam ut sint; si quid enim in illis ex sordida conversatione servile est, honestiorum convictus excutiet. [16] Non est, mi Lucili, quod amicum tantum in foro et in curia quaeras: si diligenter attenderis, et domi invenies. Saepe bona materia cessat sine artifice: tempta et experire. Quemadmodum stultus est qui equum empturus non ipsum inspicit sed stratum eius ac frenos, sic stultissimus est qui hominem aut ex veste aut ex condicione, quae vestis modo nobis circumdata est, aestimat.

[17] 'Servus est.' Sed fortasse liber animo. 'Servus est.' Hoc illi nocebit? Ostende quis non sit: alius libidini servit, alius avaritiae, alius ambitioni, <omnes spei>, omnes timori. Dabo consularem aniculae servientem, dabo ancillulae divitem, ostendam nobilissimos iuvenes mancipia pantomimorum: nulla servitus turpior est quam voluntaria. Quare non est quod fastidiosi isti te deterreant quominus servis tuis hilarem te praestes et non superbe superiorem: colant potius te quam timeant. [18] Dicet aliquis nunc me vocare ad pilleum servos et dominos de fastigio suo deicere, quod dixi, 'colant potius dominum quam timeant'. 'Ita' inquit 'prorsus? colant tamquam clientes, tamquam salutatores?' Hoc qui dixerit obliviscetur id dominis parum non esse quod deo sat est. Qui colitur, et amatur: non potest amor cum timore misceri.

[19] Rectissime ergo facere te iudico quod timeri a servis tuis non vis, quod verborum castigatione uteris: verberibus muta admonentur. Non quidquid nos offendit et laedit; sed ad rabiem cogunt pervenire deliciae, ut quidquid non ex voluntate respondit iram evocet. [20] Regum nobis induimus animos; nam illi quoque obliti et suarum virium et imbecillitas alienae sic excandescunt, sic saeviunt, quasi iniuriam acceperint, a cuius rei periculo illos fortunae suae magnitudo tutissimos praestat. Nec hoc ignorant, sed occasionem nocendi captant querendo; acceperunt iniuriam ut facerent. [21] Diutius te morari nolo; non est enim tibi exhortatione opus. Hoc habent inter cetera boni mores: placent sibi, permanent. Levis est malitia, saepe mutatur, non in melius sed in aliud. Vale.

Werkvertaling

[1] Met genoegen heb ik van hen, die bij jou vandaan komen, vernomen dat jij vertrouwelijk met jouw slaven omgaat; dit siert jouw inzicht, dit (siert) jouw ontwikkeling. 'Het zijn slaven.' Nee, (het zijn) mensen. 'Het zijn slaven.' Nee, huisgenoten. 'Het zijn slaven.' Nee, vrienden van lage afkomst. 'Het zijn slaven.' Nee, medeslaven, als je bedacht zal hebben dat aan het lot evenveel geoorloofd is tegenover beide partijen.

[2] Dus lach ik om hen die het schandelijk vinden met hun slaaf te eten: om welke andere reden dan dat een zeer hoogmoedige gewoonte een menigte (van) staande slaven heeft geplaatst rondom een dinerende meester? Hij eet meer dan hij kan opnemen, en met een enorme gulzigheid overlaadt hij zijn buik, gespannen en reeds ontwend aan de functie van de buik, zodat hij met grotere inspanning alles uitbraakt dan hij naar binnen heeft gewerkt: [3] maar de ongelukkige slaven is het zelfs niet geoorloofd hun lippen te bewegen met dit doel, dat zij spreken; met de zweep wordt elk gefluister bedwongen, en zelfs toevallige geluiden zijn niet uitgezonderd van zweepslagen, een hoestbui, niezen, de hik; men boet voor het met enig geluid verbreken van de stilte met een zware straf; de hele nacht blijven ze met lege maag en zwijgend staan. [4] Zo gebeurt het, dat zij over hun meester spreken, aan wie het niet geoorloofd is in aanwezigheid van hun meester te spreken. Maar zij voor wie niet alleen in het bijzijn van de meesters, maar met henzelf de mogelijkheid van een gesprek bestond, van wie de mond niet werd dichtgesnoerd, waren bereid voor hun meester hun nek uit te steken, (en het) dreigend gevaar op hun eigen hoofd af te wenden; bij maaltijden spraken ze, maar op de pijnbank zwegen ze.

[5] Vervolgens wordt er een gezegde van/met dezelfde aanmatiging naar voren gebracht, dat er evenveel vijanden zijn als slaven: wij hebben ze niet als vijanden, maar we maken ze (tot vijanden). Ik ga intussen voorbij aan andere wrede, onmenselijke dingen, namelijk dat wij ze zelfs niet als mensen maar als vee misbruiken. Wanneer wij aan tafel zijn gaan aanliggen om te eten, veegt één speeksel af, een ander verzamelt, weggedoken onder het bed, de resten van degenen die beschonken zijn. [6] Weer een ander snijdt kostbare vogels in stukken: terwijl hij zijn kundige hand met vaste halen laat rondgaan door de borst en door de achterbout, snijdt hij stukken af, de ongelukkige die slechts voor dit ene leeft, dat hij mestvogels fatsoenlijk snijdt, behalve dat hij ellendiger is die dit omwille van genot laat leren dan hij die dit omwille van de noodzaak leert.

[7] Een ander worstelt als wijnschenker, op de manier van een vrouw uitgedost, met zijn leeftijd: hij kan zijn jeugd niet ontvluchten, hij wordt ernaar teruggetrokken, en reeds met het uiterlijk van een soldaat blijft hij, onbehaard omdat zijn haren weggewreven of er helemaal uitgetrokken zijn, de hele nacht wakker, die hij verdeelt tussen de dronkenschap en de wellust van zijn meester, en in de slaapkamer is hij een man, bij de maaltijd een jongen. [8] Een ander, aan wie de beoordeling van de gasten is toevertrouwd, blijft, de ongelukkige, (steeds) staan en bekijkt wie vleierij en onmatigheid in ofwel vraatzucht ofwel taalgebruik weer uitnodigen voor de volgende dag. Voeg daaraan toe de inkopers die een grondige kennis hebben van het gehemelte van de meester, die weten van welk ding de smaak hem opwindt, waarvan hem de aanblik genoegen doet, door het verrassende waarvan hij opgepept kan worden wanneer hij misselijk is, waarvan hij door oververzadiging zelf al afkeer heeft, waarin hij op die dag trek heeft. Met hen samen eten verdraagt hij niet en hij vindt het een vermindering van zijn verhevenheid om met zijn slaaf aan dezelfde tafel te gaan. God nog aan toe! Hoevelen van hen heeft hij als meesters!

[9] Ik heb gezien dat vóór de drempel van Callistus zijn meester stond en dat hij, die hem het bordje 'te koop' om zijn hals had gehangen, die hem tussen de onbruikbare slaven te koop had aangeboden, werd buitengesloten, terwijl anderen naar binnen gingen. Die slaaf bedankte hem, die (bij het) eerste tiental was ingedeeld, waarop de veilingmeester zijn stem beproeft: en zelf heeft hij hem op zijn beurt afgewezen en zelf bevond hij hem zijn huis niet waardig. De meester verkocht Callistus: maar hoeveel heeft Callistus zijn meester laten betalen! [10] Wil jij wel bedenken dat hij die jij jouw slaaf noemt, uit hetzelfde zaad ontstaan, van dezelfde hemel geniet, op gelijke wijze ademt, op gelijke wijze leeft, op gelijke wijze sterft! Jij kan hem net zo goed zien als een vrijgeborene als hij jou als een slaaf (kan zien). Het lot haalde door de nederlaag van Varus velen van zeer aanzienlijke afkomst naar beneden, die door hun militaire dienst de eerste schreden zetten op het pad naar de senaat: de een van hen maakte (het lot) herder, een ander bewaker van een hutje. Minacht jij nu maar een mens met dat lot, waarin jij kan geraken (nog) terwijl je aan het minachten bent.

[11] Ik wil mij niet begeven in een enorm onderwerp en over de behandeling van slaven een uiteenzetting geven, tegenover wie wij zeer hoogmoedig, zeer wreed, zeer kwetsend zijn. Dit toch is het belangrijkste punt van mijn advies: moge jij net zo met je ondergeschikte leven als jij zou willen dat jouw superieur met jou leeft. Laat het even vaak als het in de gedachte is opgekomen, hoeveel jou geoorloofd is tegenover je slaaf, in je gedachten opkomen dat aan jouw meester net zoveel geoorloofd is tegenover jou. [12] 'Maar ik,' zeg je, 'heb geen meester'. Je bent nog jong: misschien zal je er een hebben. Weet je niet op welke leeftijd Hecuba slaaf begon te zijn, op welke (leeftijd) Croesus, op welke de moeder van Dareus, op welke Plato, op welke Diogenes?

[13] Leef zachtmoedig met je slaaf, ook vriendelijk, en laat hem toe tot een gesprek (en) tot overleg en tot omgang. Op dit punt zal een hele groep van verwende lieden mij toeroepen: 'niets is vernederender dan deze zaak, niets schandelijker.' Ik zal deze zelfde mensen betrappen dat zij de hand van de slaven van anderen kussen. [14] Zien jullie zelfs dat niet, hoe onze voorouders aan de meesters alle afgunst hebben ontnomen, aan de slaven alle schande? De meester noemden zij heer des huizes, de slaven, wat ook nu nog voortduurt in kluchten, huisgenoten; zij hebben een feestdag ingesteld, niet met het doel dat alleen op die dag de meesters met hun slaven aten, maar dat ze het op die dag in ieder geval deden; zij stonden hun toe in huis erebaantjes te bekleden, recht te spreken en ze meenden dat het huis een staat in het klein was.

[15] 'Wat nu? Zal ik al mijn slaven aan mijn tafel laten plaatsnemen?' Niet meer dan alle vrije mensen. Je vergist je als je denkt dat ik sommigen als van een te minderwaardig ambacht zal afwijzen, bijvoorbeeld die muilezeldrijver en die ossendrijver. Ik zal ze niet beoordelen naar hun taken, maar naar hun karakter; ieder geeft aan zichzelf zijn karakter, het lot wijst de taken toe. Laten sommigen met jou eten, omdat ze het waard zijn, sommigen opdat ze het zijn; want als er iets slaafs in hen is ten gevolge van omgang met minderwaardige mensen, zal het contact met deugdzamere mensen het verdrijven. [16] Er is geen reden, mijn Lucilius, dat je een vriend slechts op het forum en in de senaat zoekt; als je zorgvuldig zal hebben opgelet, zal je hem ook thuis vinden. Dikwijls blijft goed materiaal ongebruikt zonder vakman: probeer het en je zult het ervaren. Net zoals hij dwaas is die, wanneer hij op het punt staat een paard te kopen, het zelf niet bekijkt, maar wel zijn zadelkleed en teugels, zo is hij zeer dwaas die een mens beoordeelt op grond van zijn kleding of positie, die bij wijze van kleding om ons heen is gelegd.

[17] 'Hij is een slaaf.' Maar misschien vrij wat zijn geest betreft. 'Hij is een slaaf.' Zal dit hem kwaad doen? Toon mij wie dat niet is: de een is slaaf van zijn wellust, een ander van zijn hebzucht, een ander van zijn eerzucht, allen van hoop, allen van angst. Ik zal een oud-consul noemen die slaaf is van een oud vrouwtje, ik zal een rijkaard noemen die slaaf is van een slavinnetje, ik zal zeer aanzienlijke jongemannen aanwijzen als slaven van balletdansers: geen enkele slavernij is schandelijker dan een vrijwillige. En daarom is er geen reden dat die arrogante mensen jou ervan afhouden om je opgewekt te gedragen tegenover je slaven en niet hooghartig uit de hoogte te doen: laten zij jou liever eren dan vrezen. [18] Iemand zal nu zeggen dat ik de slaven tot de vrijheid oproep en de meesters van hun voetstuk gooi, omdat ik zei: 'laten zij liever hun meester eren dan vrezen.' 'Meen je dat werkelijk?', kan iemand zeggen. 'Moeten zij hem eren zoals beschermelingen, zoals bezoekers?' Hij die dit gezegd zal hebben zal vergeten dat dat voor meesters niet te weinig is wat voor god genoeg is. Wie vereerd wordt, wordt ook bemind: liefde kan niet met vrees worden vermengd.

[19] Ik meen dus dat jij zeer juist handelt, namelijk hierin dat je niet door jouw slaven gevreesd wil worden, (en) hierin dat je de straf die uit woorden bestaat gebruikt: met zweepslagen worden de 'stomme' dieren terechtgewezen. Niet alles wat voor ons aanstootgevend is, kwetst ons ook; maar luxe dwingt ons tot waanzin te geraken, zodat alles wat niet heeft beantwoord aan onze wil, onze woede oproept. [20] Wij maken ons de mentaliteit van koningen eigen; want ook zij, zowel hun eigen macht als de zwakheid van de ander vergetend, worden zo driftig, gaan zo tekeer, alsof ze onrecht hebben ondergaan, tegen het risico waarvan de hoogte van hun positie hen zeer beveiligt. En ze weten dit heel goed, maar ze grijpen een gelegenheid aan om kwaad te doen door te klagen; ze hebben onrecht ondergaan om dit te plegen. [21] Ik wil je niet langer ophouden; want jij hebt geen aansporing nodig. Een goed karakter heeft onder andere deze eigenschap: het is met zichzelf tevreden, het volhardt. Slechtheid is onbestendig, zij verandert vaak, niet in iets beters, maar in iets anders. Gegroet.