Brieven aan Lucilius: Brief 123

SENECA LUCILIO SUO SALUTEM

[1] Itinere confectus incommodo magis quam longo in Albanum meum multa nocte perveni: nihil habeo parati nisi me. Itaque in lectulo lassitudinem pono, hanc coci ac pistoris moram boni consulo. Mecum enim de hoc ipso loquor, quam nihil sit grave quod leviter excipias, quam indignandum nihil dum nihil ipse indignando adstruas. [2] Non habet panem meus pistor; sed habet vilicus, sed habet atriensis, sed habet colonus. 'Malum panem' inquis. Expecta: bonus fiet; etiam illum tibi tenerum et siligineum fames reddet. Ideo non est ante edendum quam illa imperat. Expectabo ergo nec ante edam quam aut bonum panem habere coepero aut malum fastidire desiero. [3] Necessarium est parvo adsuescere: multae difficultates locorum, multae temporum etiam locupletibus et instructis ad voluptatem occurrent. Quidquid vult habere nemo potest, illud potest, nolle quod non habet, rebus oblatis hilaris uti. Magna pars libertatis est bene moratus venter et contumeliae patiens. [4] Aestimari non potest quantam voluptatem capiam ex eo quod lassitudo mea sibi ipsa adquiescit: non unctores, non balineum, non ullum aliud remedium quam temporis quaero. Nam quod labor contraxit quies tollit. Haec qualiscumque cena aditiali iucundior erit. [5] Aliquod enim experimentum animi sumpsi subito; hoc enim est simplicius et verius. Nam ubi se praeparavit et indixit sibi patientiam, non aeque apparet quantum habeat verae firmitatis: illa sunt certissima argumenta quae ex tempore dedit, si non tantum aequus molestias sed placidus aspexit; si non excanduit, non litigavit; si quod dari deberet ipse sibi non desiderando supplevit et cogitavit aliquid consuetudini suae, sibi nihil deesse.

[6] Multa quam supervacua essent non intelleximus nisi deesse coeperunt; utebamur enim illis non quia debebamus sed quia habebamus. Quam multa autem paramus quia alii paraverunt, quia apud plerosque sunt! Inter causas malorum nostrorum est quod vivimus ad exempla, nec ratione componimur sed consuetudine abducimur. Quod si pauci facerent nollemus imitari, cum plures facere coeperunt quasi honestius sit quia frequentius, sequimur; et recti apud nos locum tenet error ubi publicus factus est. [7] Omnes iam sic peregrinantur ut illos Numidarum praecurrat equitatus, ut agmen cursorum antecedat: turpe est nullos esse qui occurrentis via deiciant, (ut) qui honestum hominem venire magno pulvere ostendant. Omnes iam mulos habent qui crustallina et murrina et caelata magnorum artificum manu portent: turpe est videri eas te habere sarcinas solas quae tuto concuti possint. Omnium paedagogia oblita facie vehuntur ne sol, ne frigus teneram cutem laedat: turpe est neminem esse in comitatu tuo puerorum cuius sana facies medicamentum desideret.

[8] Horum omnium sermo vitandus est: hi sunt qui vitia tradunt et alio aliunde transferunt. Pessimum genus (horum) hominum videbatur qui verba gestarent: sunt quidam qui vitia gestant. Horum sermo multum nocet; nam etiam si non statim proficit, semina in animo relinquit sequiturque nos etiam cum ab illis discessimus, resurrecturum postea malum. [9] Quemadmodum qui audierunt synphoniam ferunt secum in auribus modulationem illam ac dulcedinem cantuum, quae cogitationes inpedit nec ad seria patitur intendi, sic adulatorum et prava laudantium sermo diutius haeret quam auditur. Nec facile est animo dulcem sonum excutere: prosequitur et durat et ex intervallo recurrit. Ideo cludendae sunt aures malis vocibus et quidem primis; nam cum initium fecerunt admissaeque sunt, plus audent. [10] Inde ad haec pervenitur verba: 'Virtus et philosophia et iustitia verborum inanium crepitus est; una felicitas est bene vitae facere; esse, bibere, frui patrimonio, hoc est vivere, hoc est se mortalem esse meminisse. Fluunt dies et inreparabilis vita decurrit. Dubitamus? Quid iuvat sapere et aetati non semper voluptates recepturae interim, dum potest, dum poscit, ingerere frugalitatem? Eo mortem praecurre et quidquid illa ablatura est iam sibi interere. Non amicam habes, non puerum qui amicae moveat invidiam; cottidie sobrius prodis;sic cenas tamquam ephemeridem patri adprobaturus: non est istud vivere sed alienae vitae interesse. [11] Quanta dementia est heredis sui res procurare et sibi negare omnia ut tibi ex amico inimicum magna faciat hereditas; plus enim gaudebit tua morte quo plus acceperit. Istos tristes et superciliosos alienae vitae censores, suae hostes, publicos paedagogos assis ne feceris nec dubitaveris bonam vitam quam opinionem bonam malle. ' [12] Hae voces non aliter fugiendae sunt quam illae quas Ulixes nisi alligatus praetervehi noluit. Idem possunt: abducunt a patria, a parentibus, ab amicis, a virtutibus. Quanto satius est rectum sequi limitem et eo se perducere ut ea demum sint tibi iucunda quae honesta! [13] Quod adsequi poterimus si scierimus duo esse genera rerum quae nos aut invitent aut fugent. Invitant (ut) divitiae, voluptates, forma, ambitio, cetera blanda et adridentia: fugat labor, mors, dolor, ignominia, victus adstrictior. Debemus itaque exerceri ne haec timeamus, ne illa cupiamus. In contrarium pugnemus et ab invitantibus recedamus, adversus petentia concitemur.

[14] Non vides quam diversus sit descendentium habitus et escendentium? qui per pronum eunt resupinant corpora, qui in arduum, incumbunt. Nam si descendas, pondus suum in priorem partem dare, si escendas, retro abducere, cum vitio, Lucili, consentire est. In voluptates descenditur, in aspera vel dura subeundum est: hic inpellamus corpora, illic refrenemus. [15] Hoc nunc me existimas dicere, eos tantum perniciosos esse auribus nostris qui voluptatem laudant, qui doloris metus, per se formidabiles res, incutiunt? Illos quoque nocere nobis existimo qui nos sub specie Stoicae sectae hortantur ad vitia. Hoc enim iactant: solum sapientem et doctum esse amatorem. 'Solus aptus est ad hanc artem; aeque conbibendi et convivendi sapiens est peritissimus. Quaeramus ad quam usque aetatem iuvenes amandi sint. ' [16] Haec Graecae consuetudini data sint, nos ad illa potius aures derigamus: 'nemo est casu bonus: discenda virtus est. Voluptas humilis res et pusilla est et in nullo habenda pretio, communis cum mutis animalibus, ad quam minima et contemptissima advolant. Gloria vanum et volubile quiddam est auraque mobilius. Paupertas nulli malum est nisi repugnanti. Mors malum non est: quid <sit> quaeris? sola ius aequum generis humani. Superstitio error insanus est: amandos timet, quos colit violat. Quid enim interest utrum deos neges an infames?' [17] Haec discenda, immo ediscenda sunt: non debet excusationes vitio philosophia suggerere. Nullam habet spem salutis aeger quem ad intemperantiam medicus hortatur. Vale.

Werkvertaling (Kox)

Seneca groet zijn Lucilius

[1] Afgemat door een reis, die meer lastig dan lang was, kwam ik diep in de nacht aan bij mijn villa in Alba: ik heb niets in orde behalve mijzelf. Daarom leg ik mijn vermoeidheid op een rustbank, dit laat zijn van de kok en de bakker neem ik voor lief. Want ik spreek met mijzelf juist hierover, hoezeer niets zwaar is wat je licht opvat, hoezeer niets ergerniswekkend (is) tenzij je zelf je best doet om je te ergeren. [2] Mijn bakker heeft geen brood; maar de rentmeester heeft het wél, de huismeester wél, de pachter wél. 'Slecht brood,' zeg je. Wacht maar: het zal goed worden; de honger zal dat voor jou zelfs zacht en wit maken. Daarom moet niet worden gegeten voordat die (honger) het bevel geeft. Ik zal dus wachten en niet eten voordat ik of begin goed brood te hebben of ophoud slecht (brood) te versmaden. [3] Het is noodzakelijk te wennen aan het kleine: vele moeilijkheden van plaatsen, vele (moeilijkheden) van tijden zullen zelfs rijke en op plezier gerichte mensen overkomen. Alles wat hij wil kan niemand hebben, maar dit kan men wél, niet willen wat men niet heeft, vrolijk gebruik maken van het aangebodene. Een groot deel van de vrijheid is een goed gemanierde maag, die ook bestand is tegen een slechte behandeling. [4] Er kan niet geschat worden hoeveel genot ik hieruit krijg, dat mijn vermoeidheid in zichzelf rust vindt: geen masseurs, geen bad, geen enkele andere remedie vraag ik dan (die van) de tijd. Want wat hard werken heeft veroorzaakt neemt rust (weer) weg. Wat voor diner het ook is, het zal aangenamer zijn dan een galadiner. [5] Op een onverwacht moment heb ik een experiment met mijn geest genomen; dat is immers eenvoudiger en meer waar. Want wanneer de geest zich er van tevoren op heeft ingesteld en zichzelf geduld heeft opgelegd, blijkt niet even goed hoeveel werkelijke standvastigheid hij heeft: dát zijn de meest zekere bewijzen, die hij onvoorbereid heeft gegeven, als hij niet slechts neutraal maar zelfs ontspannen problemen heeft beschouwd; als als hij niet witheet is geworden, geen ruzie heeft gemaakt; als hij wat gegeven moest worden zelf voor zich zonder het te missen heeft aangevuld en hij iets heeft bedacht voor zijn levenswijze, (namelijk) dat hem niets ontbreekt.

[6] Hoezeer vele dingen overbodig waren hebben wij niet begrepen tenzij zij begonnen te ontbreken; want wij gebruikten die dingen niet omdat wij moesten maar omdat wij ze hadden. Hoeveel dingen echter schaffen wij aan omdat anderen ze hebben aangeschaft, omdat zij bij de meesten zijn! Een van de oorzaken van onze fouten is het feit dat wij leven naar voorbeelden, en ons leven niet ordenen volgens de rede maar door gewoonte worden afgeleid. Als maar weinigen dat deden, zouden wij hen niet willen nabootsen, (maar) wanneer meer mensen het beginnen te doen, volgen wij, alsof het fatsoenlijker is omdat het vaker voorkomt; en de plaats van het juiste neemt bij ons de fout in, wanneer die gangbaar is geworden. [7] Allen reizen al zó, dat een ruiterij van Numidiërs voor hen uitloopt, dat een kolonne van wegbereiders vóór gaat: het is een schande, dat er geen bedienden zijn, die tegenliggers van de weg af gooien, of die laten zien met veel stof, dat er een eerzaam mens aankomt. Iedereen heeft al muilezels, die voorwerpen van kristal en serviesspullen van vloeispaat en voorwerpen van zilver, die bewerkt zijn door de hand van grote ambachtslieden, dragen: het is een schande, dat jij slechts die bagage lijkt te hebben, die zonder gevaar heen en weer kan worden geschud. Van iedereen rijdt het jonge personeel met ingesmeerd gezicht, om te voorkomen dat de zon of de koude hun tere huidje kwetst: het is een schande, dat er niemand is in jouw gevolg van slaven wiens gezond gezicht make-up nodig heeft.

[8] De conversatie met al deze mensen moet vermeden worden: dezen zijn het die fouten overgeven en van her naar der overbrengen. Het leek een zeer slecht soort mensen die woorden verbreidden: er zijn ook mensen die fouten verbreiden. De conversatie met dezen richt veel schade aan; want zelfs als die conversatie niet meteen succes heeft, laat zij kiemen in de geest achter en volgt ons zelfs als wij van die mensen weg zijn gegaan, een kwaad dat later weer de kop zal opsteken. [9] Zoals zij, die een concert hebben gehoord, in de oren die melodie en zoetheid van de liederen met zich mee nemen, die de denkprocessen belemmert en niet duldt dat men zich richt op serieuze zaken, zo blijft de conversatie met vleiers en mensen die het slechte prijzen langer hangen dan zij wordt gehoord. En het is niet gemakkelijk het zoete geluid uit de geest te bannen: het achtervolgt en duurt voort en komt na een tussenpoos weer terug. Daarom moet men zijn oren sluiten voor kwade stemmen, en wel vanaf het begin; want wanneer zij een begin hebben gemaakt en zijn toegelaten, durven zij meer. [10] Vervolgens komt men al snel tot deze woorden: "Deugd en filosofie en rechtvaardigheid is geknetter van loze kreten; het enige geluk is het er goed van te nemen in het leven; eten, drinken, van een erfenis genieten, dat is leven, dat is zich herinneren dat men sterfelijk is. De dagen stromen en het leven snelt onherroepelijk weg. Aarzelen wij? Wat baat het verstandig te zijn en een leven dat voorbestemd is om niet altijd te genieten intussen, terwijl het kan (genieten), terwijl het eist (te genieten), soberheid op te leggen? Loop maar vast op de dood vooruit. Je hebt geen vrienden, geen knaap die de jaloezie van je vriendin opwekt; elke dag kom je nuchter naar buiten; je dineert zó, alsof je het kasboek voor je vader aannemelijk moet maken: dat is niet leven maar bij andermans leven aanwezig zijn. [11] Wat een dwaasheid is het de belangen te behartigen van zijn erfgenaam en zichzelf alles te ontzeggen, opdat een grotere erfenis voor jou van een vriend een vijand maakt; want hij zal zich meer verheugen over jouw dood naarmate hij meer heeft gekregen. Die sombere en afkeurende zedeprekers van andermans leven, vijanden van hun eigen leven, die opvoeders van iedereen moet je niets waard vinden, en je moet niet aarzelen liever een goed leven dan een goede naam te willen." [12] Deze stemmen moet je niet anders ontvluchten dan die stemmen, die Odysseus alleen maar wilde voorbijvaren wanneer hij vastgebonden was. Ze zijn tot hetzelfde in staat: zij leiden af van het vaderland, van de ouders, van vrienden, van deugden. Hoeveel bevredigender is het het rechte pad te volgen en zichzelf zover te brengen, dat die dingen pas aangenaam voor je zijn die fatsoenlijk zijn! [13] Dat zullen wij kunnen bereiken als wij weten, dat er twee soorten dingen zijn, die ons ofwel aantrekken ofwel afstoten. Aantrekkelijk zijn rijkdom, genot, schoonheid, eerzucht, en de overige verleidelijke en aangename dingen: wij worden afgestoten door hard werken, de dood, pijn / verdriet, schande, een te sobere levensstijl. Wij moeten ons dus oefenen, dat wij het een niet vrezen, het andere niet verlangen. Wij moeten vechten met een tegengestelde tactiek en wijken van wat ons aantrekt, afstormen op wat ons aanvalt.

[14] Zie je niet hoe verschillend de houding is van mensen die afdalen en klimmen? Zij die een helling afgaan leunen achterover, zij die steil omhoog gaan leunen voorover. Want als je daalt, zijn zwaartepunt naar voren verplaatsen, als je klimt, het naar achteren verplaatsen, (dat) is instemmen met een fout, Lucilius. Naar genoegens daalt men af, naar moeilijke en harde dingen moet je omhoog klimmen: hier moeten wij ons lichaam omhoog duwen, daar moeten wij het afremmen. [15] Denk jij nu dat ik dit zeg, dat alleen maar die mensen gevaarlijk zijn voor onze oren, die het genot prijzen, die de vrees voor pijn / verdriet, op zich een geduchte zaak, aanjagen? Ik denk dat ook zíj ons schaden, die ons onder de schijn van de Stoïsche leer aansporen tot fouten. Want zij roepen steeds dit: dat alleen de wijze en geleerde een liefhebber is. 'Alleen hij is uitgerust voor deze kunst; de wijze is zeer kundig, evenzeer in het samen drinken als in het samen leven. Laten wij onderzoeken tot aan welke leeftijd jonge mannen bemind mogen worden.' [16] Laten deze dingen gegeven zijn aan de Griekse gewoonte, laten wij de oren liever richten naar het volgende: 'Niemand is bij toeval goed: deugd moet geleerd worden. Het genot is een nederige zaak en onbeduidend en van geen enkele waarde te achten, gemeenschappelijk met stomme dieren, waar de kleinste en verachtelijkste op af vliegen. Roem is iets ijdels en vluchtigs en beweeglijker dan de wind. Armoede is voor niemand een kwaad, tenzij hij zich verzet. De dood is geen kwaad: wat het is, vraag je? Als enige het gelijke recht van de menselijke soort. Bijgeloof is een dwaze fout: wie bemind moeten worden vreest het, wie het eert kwetst het. Wat maakt het immers uit of je de goden ontkent of belastert?' [17] Deze dingen moeten geleerd, sterker nog, van buiten geleerd worden: de filosofie moet geen verontschuldigingen voor een fout aandragen. Een zieke heeft geen enkele hoop op redding, als de dokter hem tot onbeheerstheid aanspoort. Gegroet.