L. ANNAEI SENECAE APOCOLOCYNTOSIS DIVI CLAUDII

 1. Quid actum sit in caelo ante diem III idus Octobris anno novo, initio saeculi felicissimi, volo memoriae tradere. Nihil nec offensae nec gratiae dabitur. Haec ita vera si quis quaesiverit unde sciam, primum, si noluero, non respondebo. Quis coacturus est? Ego scio me liberum factum, ex quo suum diem obiit ille, qui verum proverbium fecerat, aut regem aut fatuum nasci oportere. Si libuerit respondere, dicam quod mihi in buccam venerit. Quis unquam ab historico iuratores exegit? Tamen si necesse fuerit auctorem producere, quaerito ab eo qui Drusillam euntem in caelum vidit: idem Claudium vidisse se dicet iter facientem "non passibus aequis." Velit nolit, necesse est illi omnia videre, quae in caelo aguntur: Appiae viae curator est, qua scis et divum Augustum et Tiberium Caesarem ad deos isse. Hunc si interrogaveris, soli narrabit: coram pluribus nunquam verbum faciet. Nam ex quo in senatu iuravit se Drusillam vidisse caelum ascendentem et illi pro tam bono nuntio nemo credidit, quod viderit, verbis conceptis affirmavit se non indicaturum, etiam si in medio foro hominem occisum vidisset. Ab hoc ego quae tum audivi, certa clara affero, ita illum salvum et felicem habeam.

2. Iam Phoebus breviore via contraxerat arcum
lucis, et obscuri crescebant tempora somni,
iamque suum victrix augebat Cynthia regnum,
et deformis hiemps gratos carpebat honores
divitis autumni, iussoque senescere Baccho
carpebat raras serus vindemitor uvas.

Puto magis intellegi, si dixero: mensis erat October, dies III idus Octobris. Horam non possum certam tibi dicere, facilius inter philosophos quam inter horologia conveniet, tamen inter sextam et septimam erat. Nimis rustice! <Adeo his> adquiescunt omnes poetae, non contenti ortus et occasus describere ut etiam medium diem inquietent, tu sic transibis horam tam bonam?

Iam medium curru Phoebus diviserat orbem:
et propior nocti fessas quatiebat habenas
obliquo flexam deducens tramite lucem:

Claudius animam agere coepit nec invenire exitum poterat.

3. Tum Mercurius, qui semper ingenio eius delectatus esset, unam e tribus Parcis seducit et ait: "Quid, femina crudelissima, hominem miserum torqueri pateris? Nec unquam tam diu cruciatus cesset? Annus sexagesimus [et] quartus est, ex quo cum anima luctatur. Quid huic et rei publicae invides? Patere mathematicos aliquando verum dicere, qui illum, ex quo princeps factus est, omnibus annis, omnibus mensibus efferunt. Et tamen non est mirum si errant et horam eius nemo novit; nemo enim unquam illum natum putavit. Fac quod faciendum est:

'Dede neci, melior vacua sine regnet in aula.'"

Sed Clotho "ego mehercules "inquit" pusillum temporis adicere illi volebam, dum hos pauculos, qui supersunt, civitate donaret (constituerat enim omnes Graecos, Gallos, Hispanos, Britannos togatos videre), sed quoniam placet aliquos peregrinos in semen relinqui et tu ita iubes fieri, fiat." Aperit tum capsulam et tres fusos profert: unus erat Augurini, alter Babae, tertius Claudii. "Hos" inquit "tres uno anno exiguis intervallis temporum divisos mori iubebo, nec illum incomitatum dimittam. Non oportet enim eum, qui modo se tot milia hominum sequentia videbat, tot praecedentia, tot circumfusa, subito solum destitui. Contentus erit his interim convictoribus."

4. Haec ait et turpi convolvens stamina fuso
abrupit stolidae regalia tempora vitae.
At Lachesis redimita comas, ornata capillos,
Pieria crinem lauro frontemque coronans,
candida de niveo subtemina vellere sumit
felici moderanda manu, quae ducta colorem
assumpsere novum. Mirantur pensa sorores:
mutatur vilis pretioso lana metallo,
aurea formoso descendunt saecula filo.
Nec modus est illis, felicia vellera ducunt
et gaudent implere manus, sunt dulcia pensa.
Sponte sua festinat opus nulloque labore
mollia contorto descendunt stamina fuso.
Vincunt Tithoni, vincunt et Nestoris annos.
Phoebus adest cantuque iuvat gaudetque futuris,
et laetus nunc plectra movet, nunc pensa ministrat.
Detinet intentas cantu fallitque laborem.
Dumque nimis citharam fraternaque carmina laudant,
plus solito nevere manus, humanaque fata
laudatum transcendit opus. "Ne demite, Parcae"
Phoebus ait "vincat mortalis tempora vitae
ille, mihi similis vultu similisque decore
nec cantu nec voce minor. Felicia lassis
saecula praestabit legumque silentia rumpet.
Qualis discutiens fugientiaLucifer astra
aut qualis surgit redeuntibus Hesperus astris,
qualis cum primum tenebris Aurora solutis
induxit rubicunda diem, Sol aspicit orbem
lucidus, et primos a carcere concitat axes:
talis Caesar adest, talem iam Roma Neronem
aspiciet. Flagrat nitidus fulgore remisso
vultus, et adfuso cervix formosa capillo."

Haec Apollo. At Lachesis, quae et ipsa homini formosissimo faveret, fecit illud plena manu, et Neroni multos annos de suo donat. Claudium autem iubent omnes

χαίροντας, εὐφημοῦντας ἐκπέμπειν δόμων.

Et ille quidem animam ebulliit, et ex eo desiit vivere videri. Exspiravit autem dum comoedos audit, ut scias me non sine causa illos timere. Ultima vox eius haec inter homines audita est, cum maiorem sonitum emisisset illa parte, qua facilius loquebatur: "vae me, puto, concacavi me." Quod an fecerit, nescio: omnia certe concacavit.

5. Quae in terris postea sint acta, supervacuum est referre. Scitis enim optime, nec periculum est ne excidant memoriae quae gaudium publicum impresserit: nemo felicitatis suae obliviscitur. In caelo quae acta sint, audite: fides penes auctorem erit. Nuntiatur Iovi venisse quendam bonae staturae, bene canum; nescio quid illum minari, assidue enim caput movere; pedem dextrum trahere. Quaesisse se, cuius nationis esset: respondisse nescio quid perturbato sono et voce confusa; non intellegere se linguam eius, nec Graecum esse nec Romanum nec ullius gentis notae. Tum Iuppiter Herculem, qui totu orbem terrarum pererraverat et nosse videbatur omnes nationes, iubet ire et explorare, quorum hominum esset. Tum Hercules primo aspectu sane perturbatus est, ut qui etiam non omnia monstra timuerit. Ut vidit novi generis faciem, insolitum incessum, vocem nullius terrestris animalis sed qualis esse marinis beluis solet, raucam et implicatam, putavit sibi tertium decimum laborem venisse. Diligentius intuenti visus est quasi homo. Accessit itaque et quod facillimum fuit Graeculo, ait:

τίς πόθεν εἰς ἀνδρῶν, ποίη πόλις ἠδὲ τοκῆες;

Claudius gaudet esse illic philologos homines, sperat futurum aliquem historiis suis locum. Itaque et ipse Homerico versu Caesarem se esse significans ait:

Ἰλιόθεν με φέρων ἄνεμος Κικόνεσσι πέλασσεν

Erat autem sequens versus verior, aeque Homericus:

ἔνθα δ᾽ ἐγὼ πόλιν ἔπραθον, ὤλεσα δ᾽ αὐτούς.

6. Et imposuerat Herculi minime vafro nisi fuisset illic Febris, quae fano suo relicto sola cum illo venerat: ceteros omnes deos Romae reliquerat. "Iste " inquit "mera mendacia narrat. Ego tibi dico, quae cum illo tot annis vixi: Luguduni natus est, Marci municipem vides. Quod tibi narro, ad sextum decimum lapidem natus est a Vienna, Gallus germanus. Itaque quod Gallum facere oportebat, Romam cepit. Hunc ego tibi recipio Luguduni natum, ubi Licinus multis annis regnavit. Tu autem, qui plura loca calcasti quam ullus mulio perpetuarius, Lugudunenses scire debes, et multa milia inter Xanthum et Rhodanum interesse." Excandescit hoc loco Claudius et quanto potest murmure irascitur. Quid diceret, nemo intellegebat, ille autem Febrim duci iubebat, illo gestu solutae manus et ad hoc unum satis firmae, quo decollare homines solebat, iusserat illi collum praecidi.

7. Putares omnes illius esse libertos: adeo illum nemo curabat. Tum Hercules "audi me" inquit "tu desine fatuari. Venisti huc, ubi mures ferrum rodunt. Citius mihi verum, ne tibi alogias excutiam." Et quo terribilior esset, tragicus fit et ait:

"exprome propere, sede qua genitus cluas,
hoc ne peremptus stipite ad terram accidas;
haec clava reges saepe mactavit feros.
Quid nunc profatu vocis incerto sonas?
Quae patria, quae gens mobile eduxit caput?
Edissere. Equidem regna tergemini petens
longinqua regis, unde ab Hesperio mari
Inachiam ad urbem nobile advexi pecus,
vidi duobus imminens fluviis iugum,
quod Phoebus ortu semper obverso videt,
ubi Rhodanus ingens amne praerapido fluit,
Ararque dubitans, quo suos cursus agat,
tacitus quietis adluit ripas vadis.
Estne illa tellus spiritus altrix tui? "

Haec satis animose et fortiter, nihilo minus mentis suae non est et timet μωροῦ πληγήν. Claudius ut vidit virum valentem, oblitus nugarum intellexit neminem Romae sibi parem fuisse, illic non habere se idem gratiae: gallum in suo sterquilino plurimum posse. Itaque quantum intellegi potuit, haec visus est dicere: "Ego te, fortissime deorum Hercule, speravi mihi adfuturum apud alios, et si qui a me notorem petisset, te fui nominaturus, qui me optime nosti. Nam si memoria repetis, ego eram qui tibi ante templum tuum ius dicebam totis diebus mense Iulio et Augusto. Tu scis, quantum illic miseriarum tulerim, cum causidicos audirem diem et noctem, in quos si incidisses, valde fortis licet tibi videaris, maluisses cloacas Augeae purgare: multo plus ego stercoris exhausi.

8. "Sed quoniam volo" . . . "Non mirum quod in curiam impetum fecisti: nihil tibi clausi est. Modo dic nobis, qualem deum istum fieri velis. Ἐπικούρειος θεός non potest esse: οὔτε αὐτὸς πρᾶγμα ἔχει τι οὔτε ἄλλοις παρέχει; Stoicus? Quomodo potest 'rotundus' esse, ut ait Varro, 'sine capite, sine praeputio'? Est aliquid in illo Stoici dei, iam video: nec cor nec caput habet. Si mehercules a Saturno petisset hoc beneficium, cuius mensem toto anno celebravit, Saturnalicius princeps, non tulisset illud, nedum ab Iove, quem quantum quidem in illo fuit, damnavit incesti. Silanum enim generum suum occidit propterea quod sororem suam, festivissimam omnium puellarum, quam omnes Venerem vocarent, maluit Iunonem vocare. 'Quare' inquis' quaero enim, sororem suam?' Stulte, stude : Athenis dimidium licet, Alexandriae totum. 'Quia Romae' inquis 'mures molas lingunt.' Hic nobis curva corrigit? quid in cubiculo suo faciat, nescio, et iam 'caeli scrutatur plagas'? Deus fieri vult: parum est quod templum in Britannia habet, quod hunc barbari colunt et ut deum orant μωροῦ εὐιλὰτου τυχεῖν;

9. Tandem Iovi venit in mentem, privatis intra curiam morantibus [senatoribus non licere] sententiam dicere nec disputare. "Ego" inquit "p. c. interrogare vobis permiseram, vos mera mapalia fecistis. Volo ut servetis disciplinam curiae. Hic qualiscunque est, quid de nobis existimabit? Illo dimisso primus interrogatur sententiam Ianus pater. Is designatus erat in kal. Iulias postmeridianus consul, homo quantumvis vafer, qui semper videt a ἅμα πρόσσω καὶ ὀπίσσω. Is multa diserte, quod in foro vivebat, dixit, quae notarius persequi non potuit, et ideo non refero, ne aliis verbis ponam, quae ab illo dicta sunt. Multa dixit de magnitudine deorum: non debere hunc vulgo dari honorem. "Olim" inquit "magna res erat deum fieri: iam Fabam mimum fecistis. Itaque ne videar in personam, non in rem dicere sententiam, censeo ne quis post hunc diem deus fiat ex his, qui ἀρούρης καρπὸν ἔδουσιν aut ex his, quos alit ζείδωρος ἄρουρα. Qui contra hoc senatus consultum deus factus, dictus pictusve erit, eum dedi Larvis et proximo munere inter novos auctoratos ferulis vapulare placet." Proximus interrogatur sententiam Diespiter Vicae Potae filius, et ipse designatus consul, nummulariolus: hoc quaestu se sustinebat, vendere civitatulas solebat. Ad hunc belle accessit Hercules et auriculam illi tetigit. Censet itaque in haec verba: "Cum divus Claudius et divum Augustum sanguine contingat nec minus divam Augustam aviam suam, quam ipse deam esse iussit, longeque omnes mortales sapientia antecellat, sitque e re publica esse aliquem qui cum Romulo possit 'ferventia rapa vorare,' censeo uti divus Claudius ex hac die deus sit, ita uti ante eum qui optimo iure factus sit, eamque rem ad metamorphosis Ovidi adiciendam." Variae erant sententiae, et videbatur Claudius sententiam vincere. Hercules enim, qui videret ferrum suum in igne esse, modo huc modo illuc cursabat et aiebat: "Noli mihi invidere, mea res agitur: deinde tu si quid volueris, in vicem faciam; manus manum lavat."

10. Tunc divus Augustus surrexit sententiae suae loco dicendae, et summa facundia disseruit: "Ego" inquit "p.c. vos testes habeo, ex quo deus factus sum, nullum me verbum fecisse: semper meum negotium ago. Sed non possum amplius dissimulare, et dolorem, quem graviorem pudor facit, continere. In hoc terra marique pacem peperi? Ideo civilia bella compescui? Ideo legibus urbem fundavi, operibus ornavi, ut—quid dicam p. c. non invenio: omnia infra indignationem verba sunt. Confugiendum est itaque ad Messalae Corvini, disertissimi viri, illam sententiam 'pudet imperii.' Hic, p.c., qui vobis non posse videtur muscam excitare, tam facile homines occidebat, quam canis excidit. Sed quid ego de tot ac talibus viris dicam? Non vacat deflere publicas clades intuenti domestica mala. Itaque illa omittam, haec referam; nam etiam si soror mea Graece nescit, ego scio: ἔγγιον γόνυ κνήμης. Iste quem videtis, per tot annos sub meo nomine latens, hanc mihi gratiam rettulit, ut duas Iulias proneptes meas occideret, alteram ferro, alteram fame; unum abnepotem L. Silanum, videris, Iuppiter, an in causa mala, certe in tua, si aequus futurus es. Dic mihi, dive Claudi, quare quemquam ex his, quos quasque occidisti, antequam de causa cognosceres, antequam audires, damnasti? Hoc ubi fieri solet? In caelo non fit.

11. Ecce Iuppiter, qui tot annos regnat, uni Volcano crus fregit, quem

ῥίψε ποδὸς τεταγὼν ἀπὸ βηλοῦ θεσπεσίοιο

et iratus fuit uxori et suspendit illam: numquid occidit? Tu Messalinam, cuius aeque avunculus maior eram quam tuus, occidisti. 'Nescio' inquis. Di tibi male faciant: adeo istuc turpius est, quod nescisti, quam quod occidisti. C. Caesarem non desiit mortuum persequi. Occiderat ille socerum: hic et generum. Gaius Crassi filium vetuit Magnum vocari: hic nomen illi reddidit, caput tulit. Occidit in una domo Crassum, Magnum, Scriboniam, +Tristionias, Assarionem,+ nobiles tamen, Crassum vero tam fatuum, ut etiam regnare posset. Hunc nunc deum facere vultis? Videte corpus eius dis iratis natum. Ad summam, tria verba cito dicat, et servum me ducat. Hunc deum quis colet? Quis credet? Dum tales deos facitis, nemo vos deos esse credet. Summa rei, p. c., si honeste [me] inter vos gessi, si nulli clarius respondi, vindicate iniurias meas. Ego pro sententia mea hoc censeo:" atque ita ex tabella recitavit: "quandoquidem divus Claudius occidit socerum suum Appium Silanum, generos duos Magnum Pompeium et L. Silanum, socerum filiae suae Crassum Frugi, hominem tam similem sibi quam ovo ovum, Scriboniam socrum filiae suae, uxorem suam Messalinam et ceteros quorum numerus iniri non potuit, placet mihi in eum severe animadverti, nec illi rerum iudicandarum vacationem dari, eumque quam primum exportari, et caelo intra triginta dies excedere, Olympo intra diem tertium." Pedibus in hanc sententiam itum est. Nec mora, Cyllenius illum collo obtorto trahit ad inferos, [a caelo]

"[illuc] unde negant redire quemquam.

12. Dum descendunt per viam sacram, interrogat Mercurius, quid sibi velit ille concursus hominum, num Claudii funus esset. Et erat omnium formosissimum et impensa cura, plane ut scires deum efferri: tubicinum, cornicinum, omnis generis aenatorum tanta turba, tantus concentus, ut etiam Claudius audire posset. Omnes laeti, hilares: populus Romanus ambulabat tanquam liber, Agatho et pauci causidici plorabant, sed plane ex animo. Iurisconsulti e tenebris procedebant, pallidi, graciles, vix animam habentes, tanquam qui tum maxime reviviscerent. Ex his unus cum vidisset capita conferentes et fortunas suas deplorantes causidicos, accedit et ait: "dicebam vobis: non semper Saturnalia erunt." Claudius ut vidit funus suum, intellexit se mortuum esse. Ingenti enim megalôi chorikôi nenia cantabatur anapaestis:

"Fundite fletus, edite planctus, resonet tristi clamore forum:
cecidit pulchre cordatus homo
quo non alius fuit in toto
fortior orbe.
Ille citato vincere cursu
poterat celeres, ille rebelles
fundere Parthos levibusque sequi
Persida telis, certaque manu
tendere nervum, qui praecipites
vulnere parvo figeret hostes,
pictaque Medi terga fugacis.
Ille Britannos ultra noti
litora ponti
et caeruleos scuta Brigantas
dare Romuleis colla catenis
iussit et ipsum nova Romanae
iura securis tremere Oceanum.
Deflete virum, quo non alius
potuit citius discere causas,
una tantum parte audita,
saepe et neutra. Quis nunc iudex
toto lites audiet anno?
Tibi iam cedet sede relicta,
qui dat populo iura silenti,
Cretaea tenens oppida centum.
Caedite maestis pectora palmis,
O causidici, venale genus.
Vosque poetae lugete novi,
vosque in primis qui concusso
magna parastis lucra fritillo."

13. Delectabatur laudibus suis Claudius, et cupiebat diutius spectare. Inicit illi manum Talthybius deorum [nuntius] et trahit capite obvoluto, ne quis eum possit agnoscere, per campum Martium, et inter Tiberim et viam tectam descendit ad inferos. Antecesserat iam compendiaria Narcissus libertus ad patronum excipiendum, et venienti nitidus, ut erat a balineo, occurrit et ait: "Quid di ad homines?" "Celerius" inquit Mercurius "et venire nos nuntia." Dicto citius Narcissus evolat. Omnia proclivia sunt, facile descenditur. Itaque quamvis podagricus esset, momento temporis pervenit ad ianuam Ditis, ubi iacebat Cerberus vel ut ait Horatius "belua centiceps." Pusillum perturbatur—subalbam canem in deliciis habere adsueverat—ut illum vidit canem nigrum, villosum, sane non quem velis tibi in tenebris occurrere, et magna voce "Claudius" inquit "veniet." Cum plausu procedunt cantantes: εὑρήκαμεν, συγχαίρομεν. Hic erat C. Silius consul designatus, Iuncus praetorius, Sex. Traulus, M. Helvius, Trogus, Cotta, Vettius Valens, Fabius equites R. quos Narcissus duci iusserat. Medius erat in hac cantantium turba Mnester pantomimus, quem Claudius decoris causa minorem fecerat. Ad Messalinam—cito rumor percrebuit Claudium venisse—convolant: primi omnium liberti Polybius, Myron, Arpocras, Amphaeus, Pheronactus, quos Claudius omnes, necubi imparatus esset, praemiserat. Deinde praefecti duo Iustus Catonius et Rufrius Pollio. Deinde amici Saturninus Lusius et Pedo Pompeius et Lupus et Celer Asinius consulares. Novissime fratris filia, sororis filia, generi, soceri, socrus, omnes plane consanguinei. Et agmine facto Claudio occurrunt. Quos cum vidisset Claudius, exclamat: πάντα φίλων πλήρη" quomodo huc venistis vos?" Tum Pedo Pompeius: "Quid dicis, homo crudelissime? Quaeris, quomodo? Quis enim nos alius huc misit quam tu, omnium amicorum interfector? In ius eamus, ego tibi hic sellas ostendam."

14. Ducit illum ad tribunal Aeaci: is lege Cornelia quae de sicariis lata est, quaerebat. Postulat, nomen eius recipiat; edit subscriptionem: occisos senatores XXXV, equites R. CCXXI, ceteros ὅσα ψάμαθός τε κόνις τε. Advocatum non invenit. Tandem procedit P. Petronius, vetus convictor eius, homo Claudiana lingua disertus, et postulat advocationem. Non datur. Accusat Pedo Pompeius magnis clamoribus. Incipit patronus velle respondere. Aeacus, homo iustissimus, vetat, et illum altera tantum parte audita condemnat et ait: αἴκε πάθοις τά ἔρεξας, δίκη εὐθεῖα γένοιτο . Ingens silentium factum est. Stupebant omnes novitate rei attoniti, negabant hoc unquam factum. Claudio magis iniquum videbatur quam novam. De genere poenae diu disputatum est, quid illum pati oporteret. Erant qui dicerent, Sisyphum [satis] diu laturam fecisse, Tantalum siti periturum nisi illi succurreretur, aliquando Ixionis miseri rotam sufflaminandam. Non placuit ulli ex veteribus missionem dari, ne vel Claudius unquam simile speraret. Placuit novam poenam constitui debere, excogitandum illi laborem irritum et alicuius cupiditatis speciem sine effectu. Tum Aeacus iubet illum alea ludere pertuso fritillo. Et iam coeperat fugientes semper tesseras quaerere et nihil proficere.

15. Nam quotiens missurus erat resonante fritillo,
utraque subducto fugiebat tessera fundo.
Cumque recollectos auderet mittere talos,
fusuro similis semper semperque petenti,
decepere fidem: refugit digitosque per ipsos
fallax adsiduo dilabitur alea furto.
Sic cum iam summi tanguntur culmina montis,
irrita Sisyphio volvantur pondera collo.

Apparuit subito C. Caesar et petere illum in servitutem coepit; producit testes, qui illum viderant ab illo flagris, ferulis, colaphis vapulantem. Adiudicatur C. Caesari; Caesar illum Aeaco donat. Is Menandro liberto suo tradidit, ut a cognitionibus esset.

Seneca: Apokolokyntosis
Inleiding en vertaling: prof. dr. H. Wagenvoort
[Uit: Seneca Suetonius Tacitus
        Rondom Claudius
        © 1975 Unieboek b.v., Bussum]

WOORD VOORAF
Sedert het verschijnen van Robert Graves' best-sellers I Claudius en Claudius the God heeft de voorgewende auteur van dat geromantiseerde levensverhaal zich in de belangstelling van een groeiend lezerspubliek mogen verheugen: daarvan getuigen de talrijke herdrukken van de historische roman en zelfs een recente bewerking voor het toneel. Eerherstel van historische persoonlijkheden zat tussen beide wereldoorlogen wel in de lucht. Claudius, Nero, en zelfs Tiberius wedijverden in dat opzicht met groteren, zoals Alexander, Caesar, Napoleon, aan wie, naar de mate van hun uitbundiger succes, ook meer werd vergeven. Geen wonder dus dat het traditioneel ongunstig oordeel over de vierde Romeinse keizer op verschillende punten werd herzien. Dit oordeel was al kort na de eeuwwisseling door Suetonius gemeengoed geworden en door Tacitus niet tegengesproken. Seneca’s Apokolokyntosis had al eerder als burleske ouverture gediend.
Wie belang stelt in de bronnen die voor een meer objectieve beoordeling van de historische Claudius van belang zijn, zal het toejuichen dat de voornaamste stukken uit zijn dossier in vertaling bij elkaar worden gezet. De relevante teksten van Tacitus en Suetonius mochten daarbij niet ontbreken; maar evenmin het zeldzame document dat bestaat uit het „stenografisch verslag” van ’s keizers rede in de senaat t.g.v. de toekenning van het ius honorum aan de Romeinse burgers in Gallia Comata.
Aanleiding tot deze uitgave was een aanbod van Prof. dr H. Wagenvoort zijn vertaling van Seneca in gemoderniseerde vorm in onze serie te doen herdrukken. Dr Jac. W. Meijer gaf ons, kort voor zijn betreurd overlijden, toestemming uit zijn complete vertaling van Tacitus’ werken enige passages over te nemen. Drs D. den Hengst gaf gevolg aan onze uitnodiging een geheel nieuwe vertaling van Suetonius’ Vita te vervaardigen en dr M. A. Wes droeg twee artikelen bij met onmisbaar feitenmateriaal. Niet vertegenwoordigd, maar wel herhaaldelijk genoemd en geciteerd is Prof. dr. J. H. Thiel, aan wie het wetenschappelijk eerherstel wel het meest heeft te danken.
Hij beschikte over de benodigde kritische begaafdheid om het portret van Claudius van de aanslibsels van een deformerende traditie te reinigen; maar tevens over zoveel psychologisch inzicht, gezond verstand en menselijke warmte, dat hij het mocht wagen met de aldus „ontfabelde” « Claudius een gesprek van mens tot mens aan te gaan. En bij dat gesprek sprongen, als bij toverslag, lijnen in het portret te voorschijn die tot dan lor leken te zijn uitgewist.
Als de lezer uit het hier geboden verzamelwerk een beeld ontvangt, iets minder bizar en door tegenstrijdigheden vertekend dan uit de afzonderlijke bronnen, dan zijn de samenstellers de geest van Thiel trouw gebleven.
Aan zijn nagedachtenis dragen auteurs en redactie dit boek op.
J. Th. M. F. Pieters

L. Annaeus Seneca

APOKOLOKYNTOSIS VAN DIVUS CLAUDIUS

vertaling: Prof. dr H. Wagenvoort

1
Wat er wel geschied is in de hemel op de 13de oktober; in het eerste jaar ener nieuwe tijdrekening, aan het begin ener allergelukkigste wereldperiode, dat wil ik te boek stellen. Noch aan antipathie noch aan sympathie zal enige plaats worden ingeruimd. Het volgende is letterlijk waar. Wanneer men mij vraagt, waar ik mijn wetenschap vandaan heb, zal ik in de eerste plaats, wanneer mij de lust ontbreekt, niet antwoorden. Wie zal mij er toe dwingen? Ik weet dat ik een vrij man geworden ben sinds de dag, waarop hij stierf, die het spreekwoord had waar gemaakt, dat men óf als koning óf als nar behoort geboren te worden. Als het mij wél lust te antwoorden, zal ik zeggen wat mij maar voor de mond komt. Wie heeft ooit van een geschiedvorser getuigen onder ede geëist? Indien het desniettemin onvermijdelijk mocht zijn, met een zegsman aan te komen, dan ondervrage men de man, die Drusilla’s hemelvaart aanschouwde: die zal vertellen, dat hij ook Claudius de reis zag maken „met ongelijke tred”. Of hij wil of niet, hij moet noodzakelijkerwijs alles zien wat er in de hemel voorvalt: hij is lid van de commissie tot onderhoud der Via Appia, en ge weet dat daarlangs de goddelijke Augustus en Tiberius Caesar tot de goden gingen. Wanneer ge het hem vraagt, zal hij het u onder vier ogen vertellen: in tegenwoordigheid van meer anderen zal hij beslist geen woord zeggen. Want sinds hij in de senaat onder ede verklaarde, dat hij Drusilla ten hemel zag opstijgen, en niemand tot loon voor een zo blijde tijding hem geloof schonk, gaf hij de plechtige verzekering dat, wat hij ook verder zien mocht, hij dat niet zou verklappen, zelfs al vond hij midden op het forum het slachtoffer van een moord. Wat ik indertijd van hem gehoord heb, dat deel ik nu mede als de zekere, zuivere waarheid — zo waarachtig als ik hem veel heil en zegen wens.

2
Reeds deed dan Phoebus tot engere kringloop zonnelichts opgang krimpen en groeide
de duur van het rijk van de duistere Slaapgod, zege-bewust zag de Maangodin ook
reeds haar macht zich vermeêren, en de wanstaltige Winter ontluisterde weelderig Herfsttij’s sierlijke tooi, en de wijngaardenier, die aan Bacchus de eis stelt zat van dagen te zijn, deed de napluk der spaarzame druiven.

Misschien verstaat men mij beter, wanneer ik zeg: het was de maand oktober, en wel de 13e dag van oktober. Het uur kan ik u niet met zekerheid noemen - eer zullen wijsgeren het onder elkaar eens worden dan klokken -: niettemin, het was zo tussen twaalf en één. "Hè, wat plomp", zegt ge, "wanneer toch alle dichters, niet tevreden met de beschrijving van zonsop- en ondergang, ook de rust van de middag nog verstoren, zult gij dan een zo kostelijk uur zo maar voorbij laten gaan?"

Reeds had de wagen van Phoebus het midden der baan overschreden:
meer reeds geneigd tot de nacht deed hij schudden de loom-zware teugels,
voerend schuinafwaarts het zonlicht langs neergebogene helling ...

daar begon Claudius te zieltogen, maar kon de uitweg niet vinden.

3
Toen nam Mercurius, die immers altijd zijn talent had weten te waarderen, één der Parcen terzijde en sprak: "Waarom toch, wreedaardige, duldt ge dat die arme man gefolterd wordt? En mag hij dan nooit na zo langdurige marteling ervan bevrijd worden? Het is nu al 64 jaar, dat hij met zijn levensadem worstelt. Waarom zijt ge zo nijdig op hem en de staat? Gedoog, dat de sterrenwichelaars eindelijk eens de waarheid voorspellen: sinds hij keizer geworden is, zijn die elk jaar en elke maand bezig hem uit te dragen. Trouwens - een wonder is het niet, wanneer ze zich vergissen en niemand zijn horoscoop kent: immers niemand heeft hem ooit voor geboren aangezien. Doe, wat uw plicht is:

Wijd hem ten dode, laat heersen de betere aan het hof, dat
ontruimd is.

Maar Clotho sprak: "Bij Hercules, ik had hem nog een korte spanne tijds willen gunnen, om nog even die paar mensen, die nog over zijn, met het burgerrecht te begiftigen" - hij had zich namelijk in zijn hoofd gezet, alle Grieken en Galliërs, Spanjaarden en Britten in toga te zien - "maar aangezien het wel goed lijkt, een stuk of wat peregrine over te laten tot instandhouding van de soort, en dat ook úw wil is - vooruit dan maar!"
Toen opende zij een doosje en haalde er drie spoelen uit: de ene was van Augurinus, de tweede van Baba, de derde van Claudius.
"Deze drie", sprak ze, "wil ik in één jaar korte tijd na elkaar laten sterven, want hem wil ik niet zonder gezelschap laten heengaan. Immers het zou niet betamelijk zijn dat hij, die zo pas nog zovele duizenden mensen achter zich zag aankomen, zovele voor zich uit zag gaan en zovele zich zag omstuwen, plotseling geheel alleen gelaten werd. Met deze kornuiten zal hij voorlopig wel tevreden zijn."

4
Dit was haar woord, en windend de draad om de weefspoel, dat onding
brak zij daarmede in ’s dwazen bestaan de regeerperiode.
Lachesis echter, de lokken omwonden, de haren in hoofdtooi,
kapsel en voorhoofd omgeven met krans van Pierische lauwer,
trekt uit de sneeuwwitte wol tot een spinsel de blinkende draden,
haar te hanteren tot heil. Als zij spint, zie, opeens krijgt de woldraad
wondere kleur. In verbazing aanschouwen die arbeid haar zusters:
immers in kostbaar metaal wordt de simpele wol nu veranderd,
’t zijn perioden van goud, die daar dalen aan heerlijke draden.
Eind kennen zij noch maat; zie, ze trekken 't heilbrengend spinsel
ál naar zich toe, vullen blij zich de handen: hoe zoet is die arbeid!
’t Is als vanzelf, dat het werk ijlings vordert, en zonder vermoeiing
dalen de mollige draden omlaag van de spoel, die zij draaien.
Ja, ’t gaat Tithonus’ jaren en Nestors leeftijd te boven.
Phoebus verschijnt en vuurt aan door zijn zang, want de toekomst verheugt hem;
nu eens tokkelt de snaren de god, dan weer reikt hij haar wol aan,
boeit door zijn zang haar bij ’t naarstige werk, dat geen moeheid gevoeld wordt.
Wijl uitermate zij prijzen het spel en het lied van haar broeder
sponnen haar handen reeds meer dan gewoonlijk; het werk, zo geprezen,
stijgt boven menslijke levensmaat uit. „O Parcen,” sprak Phoebus,
„tornt er niet aan! Overschrijde in duur de natuurlijke perken
’t leven van hem, mijns gelijke in gelaat, mijns gelijke in gestalte,
noch ook mijn mind’re in zang en in voordracht. Zalige tijden
zal voor de moeden hij brengen en ’t zwijgen der wetten verbreken.
Evenals Lucifer, drijvend uiteen heel het vluchtend gesternte,
of zoals Hesperus stijgt naar omhoog bij der sterren terugkeer,
en evenals, zodra maar Aurora de duisternis oplost,
en zij het daglicht blozend doet dagen, de Zonnegod ’t aardrijk
stralend aanschouwt, en begint uit de stalling zijn wagen te drijven:
zó is de keizer, die komt, zó Nero, die Rome nu weldra
zal mogen zien. Zijn gelaat en de sierlijke hals, door de lokken
welig omgolfd, straalt in lichtende glans bij getemperde luister.

Zo zong Apollo. Maar Lachesis, daar ook van haar kant de man van wondere schoonheid genegen was, deed, wat haar gevraagd was, met gulle hand en gaf er Nero uit eigen fonds nog vele jaren bij. Ten opzichte van Claudius echter achtten allen het gewenst
  „verheugd maar plechtig hem te zeggen ’t laatst vaarwel”.
Inderdaad bobbelde hij de laatste adem uit, en van dat ogenblik af was het uit met zijn schijnleven. Hij gaf de geest, terwijl hij luisterde naar komedianten - zo ziet ge, dat ik voor dat soort niet zonder grond bevreesd ben. Het laatste woord, dat onder mensen van hem gehoord is — nadat hij uit dat lichaamsdeel, waarmee hij beter ter tale was, een vrij sterk geluid had doen horen — was dit: „O wee, me dunkt, ik heb mij bevuild." Of hij dat werkelijk deed, weet ik niet: zeker is, dat hij alles bevuild heeft.

12
Wat er daarna op aarde voorgevallen is, dat te vertellen zou overbodig zijn; immers gij weet het heel goed en er is geen gevaar dat in vergetelheid zal geraken, wat de algemene vreugde in het geheugen heeft geprent: niemand vergeet de oorzaak van zijn eigen geluk. Hoort liever, wat er in de hemel gebeurd is: als ik lieg, lieg ik in commissie. Aan Jupiter wordt gemeld, dat er iemand is aangekomen met een goed postuur, al aardig grijs: dat hij Joost mocht weten wat voor dreigende gebaren maakte, want dat hij voortdurend met het hoofd schudde; met het rechterbeen trok hij.
„Ik vroeg hem” (zei de portier) „wat voor een landsman hij was, maar hij antwoordde in de hemel weet wat voor verwarde klanken en ongearticuleerde spraak; ik kon zijn taal niet verstaan, maar een Griek is hij niet, ook geen Romein en evenmin van een ander bekend volk.” Toen gaf Jupiter aan Hercules, die over heel de aarde had rondgezworven en alle volksstammen wel zou kennen, de opdracht om eens te gaan uitzoeken, tot wat voor slag mensen hij behoorde. Toen werd Hercules bij de eerste aanblik terdege van zijn stuk gebracht, daar blijkbaar ook hij nog niet met alle monsters te maken had gehad. Zodra hij het gezicht zonder weerga, de ongewone gang en het dierlijk stemgeluid — niet maar zo van een gewoon landdier, maar rauw en gesmoord, zoals dat van zeemonsters pleegt te zijn — had waargenomen, was hij overtuigd, dat het dertiende karwei voor hem gekomen was. Bij nader toezien leek het hem toch wel zo iets als een mens. Dus ging hij naar hem toe en zei met een woord uit Homerus — iets, dat hem als zo’n halve Griek heel gemakkelijk viel —:
„Noem mij uw naam en uw afkomst, de stad waar gij woont en uw ouders.” 
Claudius, blij toe dat er daar in de hemel litteratoren zijn, krijgt hoop dat er ook voor hem en zijn „Leerboek der Algemene Geschiedenis” wel een plaatsje wezen zal. Daarom gebruikt ook hij een Homerische versregel om aan te duiden, dat hij de keizer is, en zegt:
„Voerend van Ilion weg bracht de wind mij naar ’t land der Ciconen.”
Het onmiddellijk volgende vers zou evenwel meer toepasselijk zijn geweest, eveneens uit Homerus:
"Daar heb de stad ik verwoest en verdelgd de bewoners.”

6
Hij zou dan ook Hercules, die niet bepaald schrander is, bij de neus hebben gehad, als daar niet de godin Febris bij geweest was, de enige die haar tempel verlaten had en met hem meegekomen was: alle overige goden had hij te Rome moeten achterlaten.
"Die kerel vertelt pure leugens”, zei ze. „Ik verzeker je, ik, die zoveel jaren met hem omgegaan heb: hij is te Lyon geboren, je ziet een medeburger van Marcus voor je. Wat ik je vertel, hij is geboren zestien mijlen van Vienna, een echte Galliër. Bijgevolg heeft hij, wat men van een Galliër verwachten mocht, Rome genomen. Ik sta je er borg voor, dat hij te Lyon geboren is, waar Licinus zoveel jaren de scepter zwaaide. Jij nu, die door meer plaatsen gelippeld bent dan enige muildierdrijver van beroep, behoort de mensen van Lyon te kennen en te weten, dat er heel wat mijlen tussen de Xanthus en de Rhône liggen.”
Nu werd Claudius woest en gaf zijn toorn te kennen met een zo sterk mogelijk gebrom. Wat hij precies zeggen wou. begreep niemand; hij wilde eigenlijk zeggen, dat de godin der malaria ter dood gebracht moest worden. Met dat bekende gebaar van zijn slappe hand, die alleen voor dat doel nog voldoende vastheid bezat, het gebaar nl. waarmee hij de mensen om hals placht te brengen, had hij bevolen haar een hoofd kleiner te maken. Maar men had kunnen denken, dat het allen vrijgelatenen van hem waren: zo weinig bekommerde zich ook maar iemand om hem.

7
Daarop zei Hercules: „Luister naar mij, en houd jij op met dat geleuter. Je bent hier op een plaats gekomen, waar zells muizen ijzer vreten. Zeg me heel gauw de waarheid, want anders zal ik er die fratsen wel uitslaan”. En om nog meer schrik aan te jagen, werd hij pathetisch en zei in de maat van het treurspel:

„Zeg fluks me, in welke streek gij u geboren roemt:
door deze knots slaat ge anders dood ter aarde neer,
een knuppel, die tirannen vaak verbrijzeld heeft.
Wat maakt gij daar voor onverstaanbaar praatgeluid?
Welk vaderland, welk volk bracht voort deez' knikkebol?
Zeg op! Op weg naar ’t verre rijk des konings
met de drie gestalten, waarvandaan ik ’t eedle vee
gevoerd heb van de Westerzee naar Argos' stad,
zag ik een bergrug, die twee stromen saam bestrijkt,
die steeds bij d’opgang Phoebus pal in de ogen heeft;
de Rhône stroomt daar machtig, wielend met zijn stroom,
de Saône, aarz’lend waar haar koers zij henenricht’,
bespoelt met kalme golfslag stil de oeverrand.
Is dat het land soms, voedster van uw levensgeest?"

Zo spreekt hij vrijmoedig en dapper; niettemin - erg op zijn gemak is hij niet en hij is beducht voor "een slag van de zot". Claudius, toen hij gezien had, welk een reus hij was, vergat zijn nukken en begon te begrijpen, dat weliswaar te Rome niemand zich met hem had kunnen meten, maar dat hij hier niet zoveel te vertellen had: dat een haan alleen baas was op eigen mesthoop. Bijgevolg, voor zover er iets van te snappen was, leek het wel dat hij aldus sprak:
"Ik had zo gehoopt, Hercules, dapperste der goden, dat gij bij de anderen mijn helper zoudt zijn, en als iemand mij naar een introductie gevraagd had, dan had ik u willen noemen, die mij heel goed kent. Want herinner u maar eens: ik was het, die te Tivoli in de maanden juli en augustus voor uw tempel hele dagen rechtsprak. Gij weet, hoeveel ellende ik daar heb doorstaan, als ik dag en nacht advocaten aanhoorde. Als gij onder dat slag terechtgekomen waart, dan zoudt ge, ook al hebt ge nóg zo'n hoge dunk van uw dapperheid, toch nog maar liever de riolen van Augias hebben willen reinigen: heel wat meer mest heb ik weggeschept. Maar aangezien het mijn bedoeling is ...

8
" ... geen wonder, dat jij met geweld in het raadhuis bent binnengedrongen: voor jou helpt geen grendel. Zeg ons nu eens, wat voor een god je wilt, dat hij worden zal. Een Epicureïsche godheid kan hij niet zijn: "die heeft zelf nergens last van noch bezorgt hij ze anderen". Een Stoïsche dan? Maar hoe kan hij zijn, naar het woord van Varro, "bolrond, zonder hoofd, zonder voorhuid?" Iéts is er toch wel aan hem van een Stoïsche godheid, nu zie ik het: hij heeft geen hart en geen hoofd. Bij Hercules, wanneer hij Saturnus om deze gunst [van de apotheose] gevraagd had, hij, die als Saturnaliën-koning de aan die god gewijde maand het hele jaar door gevierd heeft, dan zou hij die niet verkregen hebben - laat staan dan van Jupiter, dien hij, voor zover het aan hem lag, heeft schuldig verklaard aan onzedelijkheid. Immers hij liet zijn schoonzoon Silanus ter dood brengen - stel u voor, geachte vergadering! - omdat die zijn eigen zuster, een allerliefst meisje, dat allen een Venus noemden, liever zijn Juno noemen wilde. "Nu vraag ik toch," zal iemand zeggen, "waarom juist zijn zuster?" Dwaas, gebruik je verstand: te Athene is het half geoorloofd, te Alexandrië helemaal. Ik hoor u al zeggen: "omdat te Rome "il y a des accommodements avec le ciel", moet hij ons daarom hier het kromme recht komen maken? Wat ze in zijn eigen slaapkamer uitvoeren, weet hij niet eens, en is hij nu al bezig "'s hemels sferen te inspecteren"? Hij wil een god worden: is het al niet mooi genoeg, dat hij een tempel in Engeland heeft, dat nu de barbaren hem vereren en als een god hem bidden: "dat hun de zot genadig moge zijn?"

9
Eindelijk schoot het Jupiter te binnen, dat het niet geoorloofd was een uitspraak te doen of ook maar discussies te houden, zolang er zich particulieren in het raadhuis bevonden. "Heren senatoren," zo sprak hij, "ik had u toegestaan vragen te stellen, maar gij hebt er hier je reinste kafferkraal van gemaakt. Ik verkies dat gij u houdt aan het reglement van orde. Wat moet die man wel van ons denken, wat voor een kerel hij dan ook zijn mag?" Dus liet men hem naar buiten gaan, en werd het eerst het woord verleend aan Vader Janus. Die was aangewezen als namiddagconsul tegen de 1ste juli, een ongelooflijk schrandere vent, die steeds gelijkelijk "ziet voor- en achterwaarts". Hij hield nu een lange, welsprekende redevoering (hij brengt dan ook zijn leven op het Forum door!), een rede, die de stenograaf niet bijhouden kon, en die ik daarom niet weergeef, omdat ik aan zijn betoog geen woord te kort wil doen. Lang weidde hij uit over de majesteit der goden: deze parel moest men niet voor de zwijnen werpen. "Vroeger," zei hij, "was het iets heel bijzonders om god te worden; gij hebt er nu al een poppenkastvertoning van gemaakt. Bijgevolg om niet de indruk te geven, dat ik uit persoonlijke in plaats van uit zakelijke overwegingen mijn stem uitbreng, doe ik het volgende voorstel: van deze dag af mag niemand een god worden van hen, die "met de vrucht van het veld zich voeden" of van hen, die "de speltvoortbrengende aarde" onderhouden. Wie in strijd met dit senaatsbesluit tot god gemaakt of benoemd of als zodanig afgeschilderd wordt, die wordt krachtens ons besluit aan de boze geesten overgegeven, en zal bij de eerstvolgende gladiatorenspelen samen met hen, die nieuw getekend hebben, een pak slaag met de roeden krijgen."
Als nummer twee krijgt het woord Diespiter, zoon van Vica Pota, ook al aangewezen consul en houder van een geldkantoor, die daarmee de kost placht te verdienen, dat hij schacherde met burgerrechten. Op hem liep Hercules toe met een zoetsappig gezicht en raakte zijn oorlelletje aan. Hij formuleerde dan ook zijn oordeel aldus: "Aangezien de goddelijke Claudius de goddelijke Augusta na in den bloede bestaat, en evenzeer de goddelijke Augusta, zijn (behuwd-)grootmoeder, wier opneming onder de goden hij zelf bevolen heeft, en aangezien hij alle stervelingen verre in wijsheid overtreft en het in het belang is onzer samenleving, dat er iemand is om samen met Romulus "kokende knollen te slikken", zo is mijn voorstel, dat de goddelijke Claudius van heden af een god zij, zo goed als ieder ander, die dat vóór hem in optima forma geworden is, en dat dit feit worde toegevoegd aan Ovidius' Gedaanteverwisselingen."
De meningen waren verdeeld, en zoetjes aan leek het er al op dat Claudius zijn zin kreeg. Hercules namelijk, daar hij zag dat zijn ijzer heet was om gesmeed te worden, liep voortdurend van de één naar de ander en zei:
"Och, doe me een plezier: het is mijn belang, waar het om gaat! Ik ben tot wederdienst bereid: de ene hand wast de andere.

10
Toen verhief zich de goddelijke Augustus om op zijn beurt zijn mening uit te spreken, en met buitengewone welsprekendheid hield hij het volgend betoog: „U, mijne heren senatoren, heb ik tot getuigen dat ik, sinds ik god geworden ben, nog geen woord gesproken heb: ik bemoei me altijd met mijn eigen zaken. Maar nu kan ik me niet langer goedhouden en de verontwaardiging, die nog verergerd wordt door schaamte, niet meer bedwingen. Heb ik dáárvoor dan te land en ter zee de vrede gebracht? Heb ik dáártoe de burgeroorlogen bedwongen? Heb ik dáártoe de stad op wetten gegrondvest en met bouwwerken gesierd, dat — neen, mijne heren, ik vind er geen woorden voor, woorden schieten te kort om mijn verontwaardiging te uiten. Dus moet ik wel mijn toevlucht nemen tot het gevleugelde woord van Messala Corvinus, die bij uitstek welsprekende redenaar: „Een schandaal, zo’n regering!” Deze man, mijne heren senatoren, van wie ge de indruk krijgt, dat hij geen vlieg kwaad zou kunnen doen, placht mensen te doden met evenveel gemak als waarmee een hond zijn poot licht. Maar waarom zou ik spreken over zoveel voortreffelijke mannen? Ik vind de tijd niet om te wenen over de rampen, die hij het gemenebest aandeed, wanneer ik de ellende aanschouw, die hij mijn huis toebracht. Laat mij daarom van dat andere zwijgen en alleen van dit laatste gewag maken, want — ook al kent mijn zuster geen Grieks, ik ken het wel — „het hemd is nader dan de rok” (gelijk het Griekse spreekwoord zegt). De kerel, die gij voor uw ogen ziet, die zich zoveel jaren achter mijn titel verschool, heeft mij tot dank dit aangedaan, dat hij mijn beide achterkleindochters met name Julia liet doden, de ene door het zwaard, de andere door de honger; verder een achter-achterkleinzoon, Lucius Silanus — ga zelf maar na, Jupiter, of het een slecht zaakje gold: úw zaak was het in elk geval, als ge billijk wilt zijn. Zeg me eens, goddelijke Claudius, waarom je toch ook maar iemand van de mannen en vrouwen die je ter dood liet brengen, veroordeeld hebt voordat je naar hun zaak een onderzoek instelde, vóór je hun zelfs maar een verhoor afnam? Waar pleegt zo iets te gebeuren? Zeker niet in de hemel!

11
Daar heb je Jupiter, die toch zoveel jaren geregeerd heeft — die heeft alleen maar Vulcanus een been gebroken, die hij
"wierp, bij de voet hem grijpend, omlaag van de godd’lijke drempel”;
ook was hij eens boos op zijn vrouw en liet haar wat hangen, maar heeft hij haar soms gedood? Maar jij hebt Messalina, wier achter-oudoom ik was evenals van jou, ter dood gebracht. „Daar weet ik niets van,” zeg je? Dat de goden je krijgen: dat je het niet geweten hebt, is nog veel schandelijker, dan dat je het gedaan hebt. Zonder ophouden heeft hij Caligula na diens dood vervolgd. Die had zijn schoonvader gedood, deze bovendien zijn schoonzoon. Caligula verbood de zoon van Crassus, zich Magnus te laten noemen: deze gaf hem zijn naam terug, maar nam hem zijn hoofd af. In één huis doodde hij Crassus, Magnus, Scribonia, geen van allen weliswaar een knip voor de neus waard, maar toch van adel, Crassus bovendien zo’n eminente dwaas, dat hij ook wel ... keizer had kunnen zijnl En zó iemand wilt ge nu tot een god maken? Kijkt dan eens naar zijn lichaam, door de goden in een nijdige bui geschapen. Kort en goed: laat hem drie woorden vlot achter elkaar spreken, en hij mag mij als zijn slaaf wegvoeren. Wie zal zo’n god vereren? Wie aan hem geloven? Zolang gij zulke schepsels tot goden wilt maken, zal niemand aan uw eigen goddelijkheid geloof schenken. Om kort te gaan, mijne heren, wanneer ik mij in uw midden ordentelijk gedragen heb, wanneer ik niemand al te duidelijk gezegd heb, waar het op stond, neemt dan wraak voor het onrecht, mij aangedaan. Ik spreek dan bij dezen als mijn mening uit" - en daarbij las hij het volgende op van een paplertje - "nademaal de goddelijke Claudius gedood heeft zijn schoonvader Appius Silanus, zijn beide schoonzoons Pompeius Magnus en Lucius Silanus, de schoonvader zijner dochter Crassus Frugi, een man. die op hem leek als het ene ei op het andere, dan Scribonia, de schoonmoeder zijner dochter, zijn gemalin Messalina, enz. enz. — want hun aantal is niet te benaderen: zo is het mijn voorstel, streng tegen hem op te treden en hem geen uitstel te verlenen voorde afwikkeling van zijn rechtszaken, maar hem met de grootste snelheid weg te werken, bepalende, dat hij binnen dertig dagen de hemel, binnen drie dagen de Olympus verlaten moet."
Dit voorstel werd bij zitten en opstaan aangenomen. Ogenblikkelijk greep Mercurius hem bij de kraag en sleepte hem naar de onderwereld uit de hemel,
„vanwaar men zegt, dat geen terugkeert".

12
Terwijl ze afdaalden langs de Heilige Weg, informeerde Mercurius, wat toch die oploop van mensen daar te betekenen had - was dat soms de begrafenis van Claudius? En ja hoor, die was het, rijk aan pracht en praal, geen moeite was er aan gespaard: je kon dadelijk zien, dat daar een god werd uitgedragen. Er was zo’n menigte van trompetters, hoornblazers en allerhande koperinstrumenten, zo’n groot fanfarekorps, dat zelfs Claudius het horen kon. Iedereen was opgewekt en vrolijk: het volk van Rome wandelde als vrijgelaten rond. Alleen Agatho en een stuk of wat zaakwaarnemers vergoten tranen, maar dan ook recht van harte. Maar de rechtsgeleerden kwamen uit hun donkere schuilhoeken te voorschijn, bleek, vermagerd, meer dood dan levend, als mensen die nu eerst recht tot het leven terugkeerden. Eén van hen, toen hij zag hoe die zaakwaarnemers de hoofden bij elkaar staken en hun lot bejammerden, ging naar hen toe en zei: "Ik heb het u wel gezegd, het blijft niet altijd kermis!” Toen Claudius zijn begrafenis zag, drong het tot hem door, dat hij dood was. Want door een geweldig reuzenkoor werd een klaagzang gezongen in anapesten:

Laat stromen ’t geween, laat horen ’t gesteen,
weerklink’ nu het plein van uw droevig geklag:
ons ontviel toch de held, zo verheven van hart,
die op heel deze aarde in dappere moed
zijns gelijke niet vond.
Hij verstond het te slaan in gevleugelde loop
ook de snelsten ter been, te overwinnen in strijd
de oproerige Parth, zat de Pers achterna
met de vluchtige spies, kon met zekere hand
ook spannen de pees, dat de vijand hij trof
met onmerkbare wond, schoon hij ijlings ontvlood,
ja, de vluchtende Meed in de kleurige rug.
Hij dwong ook de Brit aan het strand van de zee,
die geen sterveling kent,
en Brigantia’s stam met het zeegroene schild,
om te buigen de nek onder Romulus’ juk.
D’Oceaan zelfs gebood hij te sidd’ren voor ’t recht
van de bijl des Romeins, nooit tevoren gekend.
O beweent toch de man, die geen tweede evenaart
in ’t beslissen van ’t pleit, wonder fluks en gezwind,
ook al had hij slechts één der partijen gehoord,
ja zelfs geen van de twee. Ach, wie zal nu voortaan
onze scheidsrechter zijn het gehele jaar door?
Maar voor u gaat nu heen, staat zijn zetel u af
hij, die rechtspreekt in ’t land van het zwijgzame volk,
’t honderdstedige rijk eens op Kreta gebood.
Slaat tot teken van rouw u de borst met de vuist,
kwade-zaak-procureurs, gij omkoopbaar gespuis!
Weest ook gij diep bedroefd, nieuwe rijmelaars-bent,
en wel gij allereerst, die, de beker zij dank
bij het dobb’len geschud, zoete winst hebt behaald.

13
Claudius was erg ingenomen met deze loftuitingen en had wel zin om nog langer te blijven kijken. Maar de godenheraut pakte hem beet, trok hem de toga over het hoofd, opdat niemand hem herkennen kon, sleurde hem over het Marsveld en daalde tussen Tiber en Galerij naar de onderwereld af. Reeds was hem langs een kortere weg voorgegaan zijn vrijgelatene Narcissus, om zijn patroon te kunnen opwachten; hij kwam hem dan ook bij zijn aankomst tegemoet — schoon en fris, want hij had juist een bad genomen — en zei: „Wat drijft de god naar het oord der mensen?”
„Als de wind,” zei Mercurius, „ga zeggen, dat we in aantocht zijn.” Het woord was er nog niet uit, of Narcissus vloog al weg. Overal gaat het daar bergafwaarts, dus komt men gemakkelijk beneden, en ofschoon hij het pootje had, kwam hij bijgevolg toch in een minimum van tijd bij de paleisdeur van Pluto aan, waar Cerberus lag of, zoals Horatius zegt, „het honderdkoppig ondier”. Een beetje raakte hij wel van zijn stuk - hij was meer gewoon aan zijn verwende witte poedel — toen hij daar die zwarte, ruigharige hond zag, zeker geen dier dat je graag in het donker zou tegenkomen: hij riep dan ook maar met luide stem: „Claudius is in aantocht!”
Daar komen ze aangelopen, ze klappen in de handen en zingen: „We hebben hem gevonden, komt laat ons vrolijk zijn!” Daar had je C. Silius, aangewezen consul, de oud-praetor Iuncus, Sextus Traulus, Marcus Helvius, Trogus, Cotta, Vettius Valens, Fabius, allen Romeinse ridders, die Narcissus ter dood had laten brengen. Te midden van deze schare zangers bevond zich de pantomime Mnester, die Claudius uit schoonheidsoverwegingen een hoofd kleiner had laten maken. Daarop vloog men naar Messalina — het gerucht van Claudius’ komst had zich snel verbreid — : allereerst de vrijgelatenen Polybius, Myron, Harpocras, Ampheus, Pheronactus, die Claudius allen vooruitgezonden had, opdat het hem nergens aan oppassers zou ontbreken. Daarna twee garnizoenscommandanten van de hoofdstad, Iustus Catonius en Rufrius Pollio. Vervolgens ’s keizers vrienden, de oud-consuls Lusius Saturninus, Pompeius Pedo, Lupus en Asinius Celer. Eindelijk en ten laatste zijn broers dochter, zijn zusters dochter, zijn schoonmoeders, in één woord al zijn nabestaanden. In optocht gingen zij Claudius tegemoet. Toen deze hen in het oog kreeg, riep hij uit: „Vrienden vindt men toch overal! Maar hoe zijn jullie hier gekomen?” Waarop Pompeius Pedo uitriep: „Wat zeg je daar, wreedaard? Vraag je nog, hoe? Wie anders heeft ons soms hierheen gezonden dan jij, de beul van al je vrienden? Vooruit, naar het gerecht: ik zal je wijzen, waar hier de rechters zetelen.”

14
Zo voert hij hem naar het rechtsgestoelte van Aeacus. Die had tot taak, krachtens de Cornelische wet gevallen van sluipmoord te berechten. Pedo verzoekt hem, Claudius’ naam op de lijst der aangeklaagden te zetten en dient dan een ondertekende aanklacht in: dat hij ter dood liet brengen 35 senatoren, 221 Romeinse ridders, andere burgers „als het zand van de zee ontelbaar”. Een pleitbezorger vindt Claudius niet. Eindelijk treedt Publius Petronius naar voren, van ouds een huisvriend van hem, een man van echt Claudiaanse welsprekendheid, en vraagt opschorting, opdat zijn cliënt zijn advies kan inwinnen. Die wordt niet verleend. Onder luid bijvalsgeroep treedt Pompeius Pedo als aanklager op. De advocaat begint er over te denken, aanstalten te maken om hem te beantwoorden. Aeacus, een man die zich strikt aan het recht houdt, verbiedt dat en veroordeelt Claudius na slechts éen der partijen gehoord te hebben met de woorden „Loon krijg de man naar zijn werken, het recht moog’ zijn loop dan nu hebben”. Er ontstond dodelijke stilte. Allen stonden verstomd, verbijsterd door de ongehoorde vorm van procedure, en zeiden dat zo iets nog nooit was voorgekomen. Claudius vond het meer onbillijk dan bepaald ongehoord. Over de aard van de straf, wat hij wel zou moeten ondergaan, werd lang geredeneerd. Er waren er die zeiden, dat Sisyphus al lang genoeg als lastdrager gefungeerd had, en dat Tantalus van dorst zou omkomen, als men hem niet te hulp kwam; ook mocht men eindelijk wel eens het wiel van de arme Ixion het remblok aanleggen. Toch besloot men geen van die oude boosdoeners genade te schenken, opdat niet ook Claudius ooit op een dergelijke gunst hopen zou. Men besloot dat er een nieuw soort straf moest worden vastgesteld, dat er voor hem een vruchteloze arbeid moest worden uitgedacht: de schijnbare bevrediging van één zijner hartstochten, maar zonder eindresultaat. Toen beval Aeacus, dat hij dobbelen moest met een beker met een gat in de bodem. En reeds was Claudius begonnen, de telkens hem ontvallende dobbelstenen bijeen te zoeken zonder er iets mee op te schieten:

immers, zo vaak hij ze uitschudden zou uit de klett’rende beker,
gingen er beide de stenen vandoor langs het gat in de bodem.
Als hij dan wederom zocht ze bijeen en ze waagde te werpen —
steeds gelijk een, die de stenen nu schudt en ze dan weer bijeengaart —
zag hij zijn hoop weer gefnuikt: de bedrieg’lijke teerling ontsnapt hem,
glijdt hem tersluiks en gestadig weer weg door de greep van zijn vingers.
Juist zo pleegt, als de bovenste top van de berg reeds bereikt is,
Sisyphus’ last, zonder vrucht van zijn werk, van de nek hem te glijden.

Daar verscheen plotseling Caligula en begon hem als zijn slaaf op te eisen. Hij kwam voor de dag met getuigen, die gezien hadden hoe Claudius van hem een pak slaag had gekregen met gesels, roeden en vuisten. Daarop wordt hij aan Caligula toegewezen; deze geeft hem weer aan Aeacus cadeau. En die gaf hem over aan zijn vrijgelatene Menander, om hem als slaaf bij te staan bij het onderzoek van rechtszaken.