H : hekate - hekatesia

hekate (hecate)

Eene der raadselachtigste godheden van de Grieksche mythologie, van wie in de gedichten van Homeros nog geen gewag gemaakt wordt. Volgens Hesiodos - en de lateren zijn hem doorgaans hierin gevolgd - was zij eene dochter van den Titan Perses of Perseus, eene verderf aanbrengende godheid des lichts, en van Asteria, die de zuster was van Leto. Derhalve was Hekate eene kleindochter van Phoibe en behoorde zij tot de Titaniden. Zij werd echter door Zeus, daar zij zijne heerschappij vrijwillig erkende, en hem zelfs hulp bewees in den strijd tegen de Giganten en één van deze, Klytios, doodde, niet in den Tartaros geworpen, maar in het bezit gelaten van hare goddelijke waardigheid en macht, ja zij werd beloond, doordat haar eene driedubbele heerschappij werd toegestaan op de aarde, in den hemel en in de zee. Evenals alle chthonische godheden had ook zij eene dubbele natuur. Aan den éénen kant, en dit schijnt de oudste trek in haar wezen te zijn, verspreidde zij alom zegen en stond ieder bij, die haar met offers eerde, den redenaar zoowel als den krijgsman; den rechter gaf zij wijsheid, den schippers eene gelukkige vaart, den landlieden de vruchtbaarheid hunner kudden, den visschers eene goede vangst. Zoo werd zij voornamelijk in Boiotië vereerd en op het eiland Aigina. Zij had ook aandeel aan de plechtigheden van de Eleusinische mysteriën, omdat zij uit het hol, waarin zij woonde de schaking van Persephone had opgemerkt en die onmiddelijk aan Demeter bericht, terwijl zij op onmiskenbare wijze hare vreugde had doen blijken, toen moeder en dochter elkander hadden wedergevonden. Om deze redenen was zij de gezellin en dienares van Demeter geworden. Maar vooral bekleedde zij eene voorname plaats in de mysteriën der Kabeiren, die zich van de eilanden Samothrake en Lemnos uit, over Griekenland verspreidden. -
Aan den anderen kant is zij evenwel eene schrikwekkende godin der onderwereld, die heerscht over alle geheime tooverkrachten der natuur. Vooral is zij de godin der nachtelijke spoken. Men geloofde, dat zij de schimmen der afgestorvenen uit de onderwereld naar boven zond. Voornamelijk zond zij om de menschen schrik en angst inteboezemen een spook,
Empusa genaamd, waarmede zij zelve meermalen geïdentificeerd werd. Dit spook zoog den menschen het bloed uit en kon allerlei gedaanten aannemen. Hekate zelve zwierf des nachts met de schimmen der afgestorvenen rond, vooral op driesprongen en in de nabijheid van graven. Wanneer des nachts de honden huilen, dan doen zij dit, omdat zij de nabijheid van Hekate bemerken. Deze dieren toch staan volgens het oude volksgeloof in eene bijzondere betrekking tot de onderwereld, en honden, vooral zwarte honden, waren dan ook aan Hekate geheiligd en werden haar geofferd.
De beteekenis van Hekate is vooral daarom zoo moeilijk te verstaan, omdat zij zeer dikwijls wordt verward met
Selene, met Artemis en met Persephone. In haar wezen heeft zij trekken, die met sommige trekken uit het wezen dier drie godinnen geheel overeenkomen, zonder toch met ééne van deze identisch te zijn. -
Waarschijnlijk is Hekate oudtijds evenzeer als Selene eene godin der maan geweest, maar die de maan voorstelde in het tijdperk, waarin zij niet zichtbaar was, in den tijd van de nieuwe maan. Dan wordt zij tevens eene godin der onderwereld, die tot Persephone in nauwere betrekking treedt, daar men het er voor hield, dat de maan, als zij op aarde niet zichtbaar was, het rijk van
Hades verlichtte. In Thessalië werd een bijnaam, die Persephone daar dikwijls droeg, "Brimo", d. i. "de toornige" op Hekate overgedragen. Artemis en Hekate waren beide, evenals alle godinnen, die tot de maan in betrekking stonden, godinnen der geboorte, die door de vrouwen werden aangeroepen, als zij een kind zouden ter wereld brengen. Hierin ligt reeds een punt van overeenkomst. Doch Artemis schijnt oorspronkelijk de maan als eene vriendelijke, een zacht licht verspreidende macht te hebben voorgesteld en na hare verwarring met Hekate sommige meer sombere en schrikwekkende trekken uit het wezen dezer godin der onderwereld te hebben overgenomen, terwijl aan den anderen kant enkele zachtere en liefelijke eigenschappen van Artemis op Hekate zijn overgegaan.
De openbare eeredienst van Hekate schijnt niet zeer verspreid te zijn geweest; slechts van weinige tempels dezer godin wordt gewag gemaakt. Op Aigina had zij eenen beroemden tempel, en ook te Argos, waar een beeld der godin stond, door den beeldhouwer Skopas vervaardigd. Zij had een eigen feest te Athene, waar haar beeld werd aangetroffen aan den ingang der burgt, die zij moest beschermen. Als zoodanig heette zij Epipyrgidia. Bovendien had zij een tempel te Ephesos, welke aan dien van Artemis grensde. Daar stond een marmeren beeld, dat zóó sterk schitterde, dat de tempelwachters de vreemdelingen, die den tempel kwamen bezoeken, moesten waarschuwen hunne oogen geen nadeel te doen, door al te sterk op het beeld te staren. -
Van meer belang werd de dienst van Hekate, toen de mysteriën, waarvan hierboven gesproken is, zich over geheel Griekenland verspreidden en ook zij tot de godheden gerekend werd, tot wie men zich te wenden had, om zich te reinigen van schuld en zonde en de kwade gevolgen daarvan te voorkomen.
Doch al werd Hekate weinig in tempels vereerd, des te algemeener verspreid was de gewoonte om voor haar op de marktpleinen der steden altaren opterichten en voor de poorten en de deuren der huizen kleine beelden der godin in eene omheinde ruimte te plaatsen. Deze beelden werden
Hekatesia of Hekataia genoemd. Waarschijnlijk dienden zij, om booze tooverijen afteweren, want in het algemeene volksgeloof was Hekate vooral eene godin der tooverij en had zij te beschikken over alle geheime krachten der natuur. Daarom werd zij steeds door alle toovenaars en tooveressen aangeroepen en de beroemdste tooveressen der oudheid, zooals Medeia en Kirke, worden hare dochters genoemd. Op den laatsten dag van iedere maand werd haar beeld, dat voor de huisdeur stond, bekranst en men plaatste daarbij allerlei spijzen, die gewoonlijk door armen werden weggehaald. Men noemde dit "de maaltijden van Hekate". Op driesprongen placht men houten beelden van deze godin te plaatsen met drie aangezichten. Daar werden als zoenoffers voor de gestorvenen op den 30sten dag na den dood honden geofferd. Ook zwarte lammeren werden evenzeer ter eere van Hekate als van de andere onderaardsche goden geslacht.

Hecate (afbeelding van: The goddess in world mythology; paintings by Sandra M. Stanton)

Omtrent de afkomst van Hekate waren er van elkander afwijkende verhalen in omloop. Soms werd zij de dochter genoemd van Zeus en Hera. Door hare moeder werd zij aan de Nymphen ter opvoeding toevertrouwd. Toen zij volwassen was geworden, roofde zij de zalf, waarmede Hera hare schoonheid en eeuwige jeugd wist te bewaren, en gaf die aan Europa. Om de straf, die haar hiervoor werd toegedacht, te ontgaan, vluchtte zij eerst naar eene kraamvrouw en vervolgens naar eene lijkstatie. Wegens dit laatste feit moest zij op bevel van Zeus in den Acheron door de Kabeiren gereinigd worden en zoodoende werd zij eene onderaardsche godheid. -
Ten tweede werd zij de dochter genoemd van Zeus en Pheraia, de dochter van
Aiolos. Door hare moeder werd zij op eenen driesprong te vondeling gelegd, doch door herders van koning Pheres gevonden en opgevoed. Het was vooral in het Thessalische Pherai, dat deze legende omtrent de geboorte van Hekate te huis behoorde. -
Eindelijk noemde men haar eene dochter van
Perses, den koning van Taurika, en beschreef haar als een woest en wreed wezen. Op hare jachten doodde zij niet alleen dieren, maar ook menschen. Zij had eene groote kennis van vergiftige planten en gebruikte die tot kwade doeleinden. Ten laatste doodde zij zelfs haren vader en maakte zich van de heerschappij meester. Toen offerde zij in eenen door haar opgerichten tempel alle vreemdelingen, die in hare handen vielen. Uit haar huwelijk met Aietes zijn volgens de legende Medeia, Kirke en Aigialos gesproten. Kennelijk hebben we hier te doen met eene vermenging van Hekate met de Taurische Artemis, aan wie menschenoffers gebracht werden. (Zie Artemis.) Ter eere van deze Hekate werd o. a. te Stratonikeia in Karië jaarlijks een feest gevierd, de Hekatesia genaamd.
Bij de Romeinen werd de dienst van Hekate, toen die naar Italië was overgebracht, eveneens het middenpunt, waarom alles, wat met tooverij of spoken in verband stond, zich bewoog. Ook hier werd zij dikwijls op driesprongen vereerd en kreeg daarom den bijnaam van
Trivia. In den lateren keizertijd schijnt haar dienst vrij algemeen verspreid te zijn geweest. Nog keizer Diocletianus (284 - 305 na Chr.) stichtte te Antiochië eenen onderaardschen dienst van Hekate. Men daalde daar met 365 trappen in haar heiligdom af.
Daar Hekate eene driedubbele natuur had, waren de kunstenaars gewoon haar met drie lichamen voor te stellen. Toch heeft de oude kunst haar ook meer dan eens met eene gewone enkelvoudige menschelijke gedaante afgebeeld. Soms gaf men haar ook drie hoofden op één lichaam. Hare attributen zijn zeer vele in getal. Als godin der maan en als godin der mysteriën heeft zij eene fakkel in de handen. Dikwijls draagt zij eenen korf op het hoofd. Verder wordt zij afgebeeld met dolken, touwen, slangen, sleutels of appels, terwijl op den grond honden liggen, of ook wel een stier, het gewone attribuut van Artemis.
In het museum te Leiden is een bijna levensgroot marmeren beeld van Hekate, waarbij hare drie lichamen om eene hoog uitstekende zuil gegroepeerd staan. Zij dragen alle op haar hoofd den korf, die bij de mystische godheden gewoonlijk voorkomt, den kalathos, en in hare op de borst liggende linkerhand een appel, het symbool van Persephone.
De nevensgaande afbeelding [
vergelijkbare afbeelding hieronder; Kox] stelt een Hekate-beeld voor, dat zich bevindt in het Capitolijnsche museum. Een van de drie beelden draagt eene phrygische muts, van wier ondersten rand zeven stralen uitsteken, in de linkerhand heeft zij den staart eener slang, in de rechter een mes. De beteekenis dezer attributen is niet volkomen zeker. De tweede figuur draagt op het voorhoofd een halve maan, en daarboven eene lotusbloem, het symbool van Isis en in beide handen fakkels. De derde figuur heeft op het voorhoofd eenen discus (werpschijf), in de eene hand eenen sleutel, in de andere touwen, als deurwachtster van Hades. De kleeding der drie beelden is geheel gelijk.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

hekatesia

Zie het vorig artikel.