XXXVIII.

Het zelfstandig naamwoord - substantivum :
consonantstammen van de derde declinatie -
de naamvallen

De rijtjes van de eerste en de tweede declinatie (rosa, servus en bellum) heb je al geleerd. De derde groep van zelfstandige naamwoorden heeft weer andere uitgangen:

Enkelvoud:

nom. pater (betekent: vader)
gen. patris
dat. patri
acc. patrem
abl. patre

Meervoud:

nom. patres
gen. patrum
dat. patribus
acc. patres
abl. patribus

De stam van het woord is patr- . De stam eindigt op een -r-, een medeklinker (= consonant). Daarom spreken we van consonantstammen.
Achter die stam komen de uitgangen, waar je de naamval aan herkent: -is, -i, -em, -e; -es, -um, -ibus, -es, -ibus.
De nominativus in deze groep kan er heel verschillend uitzien. Om het complete rijtje te kunnen maken, moet je dus minstens twee vormen van het woord kennen. Daarom wordt bij deze groep in de woordenlijst van elk woord naast de nominativus ook de genitivus enkelvoud gegeven.
Bijvoorbeeld:

amor, -oris : liefde

De nominativus is amor, de genitivus amoris, dus de stam is amor- . Het complete rijtje wordt dan :

amor
amoris
amori
amorem
amore

amores
amorum
amoribus
amores
amoribus

Woorden in deze groep zijn mannelijk, vrouwelijk of onzijdig. Pater is uiteraard mannelijk, mater, matris = moeder verbuigt volgens hetzelfde rijtje, maar is natuurlijk vrouwelijk.

mater
matris
matri
matrem
matre

matres
matrum
matribus
matres
matribus

Onzijdige woorden verbuigen niet helemaal op dezelfde manier:

corpus (betekent: lichaam)
corporis (dus de stam is corpor-)
corpori
corpus
corpore

corpora
corporum
corporibus
corpora
corporibus

Bij onzijdige woorden zijn de nominativus en de accusativus altijd hetzelfde. Dat weet je al van de tweede declinatie (bellum). Vandaar dat de acc. enkv. van corpus corpus is.
Het meervoud van onzijdige woorden gaat altijd uit op -a. Ook dat weet je van de tweede declinatie (
bella). Vandaar de nom. en acc. meerv. corpora.
De uitgangen bij onzijdige woorden zijn dus nom., -is, -i, acc. = nom., -e; -a, -um, -ibus, -a, -ibus.

Het is niet altijd eenvoudig te bepalen wat het geslacht van een woord is. De belangrijkste regels:
- als een woord naar een man verwijst, is het mannelijk (bijvoorbeeld frater = broer)
- als een woord naar een vrouw verwijst, is het vrouwelijk ( bijvoorbeeld soror = zuster)
- woorden die in de nominativus eindigen op -or of -os zijn mannelijk
- woorden die eindigen op -s of -x zijn vrouwelijk
- woorden die eindigen op -l, -e, -c, -n, -a, -t, -ar, -ur, -us zijn onzijdig
Op deze regels zijn uitzonderingen mogelijk.

 

Leer nu de volgende woorden:

amor, amoris : liefde (mannelijk; woorden die eindigen op -or zijn mannelijk)
Caesar, Caesaris : Caesar (mannelijk; want Caesar is een man)
consul, consulis : consul (hoogste functionaris in Romeinse republiek is een man)
corpus, corporis : lichaam (onzijdig; woorden die eindigen op -us zijn onzijdig)
cupiditas, cupiditatis : begeerte, verlangen (vrouwelijk; woorden op -s zijn vrouwelijk)
dolor, doloris : pijn, smart , verdriet (mannelijk; eindigt op -or)
dux, ducis : aanvoerder; gids (mannelijk; is een man)
eques, equitis : ruiter, ridder (mannelijk; is een man)
flos, floris : bloem (mannelijk; woorden op -os zijn mannelijk)
flumen, fluminis : rivier (onzijdig; woorden op -n zijn onzijdig)
hiems, hiemis : winter (vrouwelijk; eindigt op -s)
honor, honoris : eer (mannelijk; op -or)
iter, itineris : reis, weg, tocht (onzijdig)
laus, laudis : lof, eer (vrouwelijk; op -s)
lex, legis : wet (vrouwelijk; woorden op -x zijn vrouwelijk)
libertas, libertatis : vrijheid (vrouwelijk; op -s)
lumen, luminis : licht (onzijdig; op -n)
lux, lucis : licht (vrouwelijk; op -x)
miles, militis : soldaat (mannelijk; is een man)
mos, moris : zede, gewoonte (mannelijk)
nemus, nemoris : woud (onzijdig; op -us)
opus, operis : werk (onzijdig; op -us)
os, oris : mond, monding (onzijdig)
pax, pacis : vrede (vrouwelijk; op -x)
pedes, peditis : infanterist, voetsoldaat (mannelijk; is een man)
pes, pedis : voet (mannelijk!)
sol, solis : zon (mannelijk)
tempestas, tempestatis : storm (vrouwelijk; op -s)
tempus, temporis : tijd (onzijdig; op -us)
virtus, virtutis : moed, deugd (vrouwelijk; woorden op -us met gen. -utis zijn vrouwelijk!)

Onthoud de woorden door associatie:

amor > amour (fa)
corpus > studentencorps; corps diplomatique
cupiditas > Cupido, het godje van verlangen
dolor > douleur (fa)
dux > duke (en); duc (fa); Duce (it)
eques > equus = paard; equestrian (en)
flos > floriade
flumen > vloeien
hiems > hiver (fa)
honor > honorabel; honour (en)
iter > itinerary (en; = routebeschrijving)
laus > Laus Stultitiae (Lof der Zotheid) (van Erasmus van Rotterdam)
lex > legaal
libertas > liberty (en); liberté (fa)
lumen > lumineus
lux > luxaflex (= licht-af-buig)
miles > militair
mos > moraal, moreel
nemus > ?
opus > opus 123 van Mozart
os > oraal
pax > peace (en); paix (fa)
pedes > pes
pes > pedaal; pied (fa)
sol > reisbureau´s met -sol-; soleil (fa)
tempestas > tempeest; tempest (en)
tempus > temporary (en); temps (fa)
virtus > virtuous (en); virtueel ?

 

Oefening 1 :
Bepaal de naamval en de betekenis:

1. legum
2. flumen (2 keer)
3. virtute
4. solem
5. consulibus (2 keer)
6. itinera (2 keer)
7. pacis
8. cupiditates (2 keer)
9. Caesari
10. milites (2 keer)
11. opera (2 keer)
12. moribus (2 keer)
13. hiemem
14. tempestatibus (2 keer)
15. equitum

Kijk na: KLIK HIER.

 

Oefening 2 :
Zet de volgende substantiva in de gevraagde naamval en bepaal de betekenis:

1. pedes (acc. sg.) (sg. = singularis = enkelvoud)
2. pes (abl. pl.) (pl. = pluralis = meervoud)
3. honor (dat. sg.)
4. dolor (gen pl.)
5. dux (acc. pl.)
6. lumen (nom. pl.)
7. lux (gen. sg.)
8. amor (abl. sg.)
9. os (acc. sg.)
10. libertas (gen. sg.)
11. tempus (dat. pl.)
12. flos (abl. pl.)
13. corpus (acc. pl.)
14. laus (dat. sg.)
15. nemus (gen. pl.)

Kijk na: KLIK HIER.

 

Oefening 3 :
Bepaal de naamval en de betekenis:

1. tempora longa (2 keer)
2. a consule irato
3. virtutum magnarum
4. cum milite impigro
5. hieme aspera
6. cupiditatis malae
7. sine dolore ullo
8. Caesarem solum
9. honori nulli
10. more antiquo
11. peditis utriusque
12. itinerum longorum
13. leges novae
14. pax Romana
15. pedi dextro
16. cum utro equite?
17. os latum (2 keer)
18. lumina clara (2 keer)
19. florum tenerorum
20. ducis severi

Kijk na: KLIK HIER.

 

Leer de volgende woorden :

civitas, civitatis (f = femininum = vrouwelijk) : staat, burgerij
commíttere proelium : een gevecht leveren
commíttere scelus : een misdaad begaan
contio, contionis (f) : vergadering
custos, custodis : wachter
devenire : terecht komen
dispónere : opstellen
edúcere : naar buiten voeren
exhaurire : uitputten
Hannibal, Hannibalis : Hannibal
legio, legionis (f) : legioen (6000 man)
mensa : tafel
oratio, orationis (f) : redevoering
origo, originis (f) : oorsprong
pónere : zetten, plaatsen
praetor, praetoris : praetor, stadhouder
primus : eerst(e)
quies, quietis (f) : rust
regio, regionis (f) : streek
rex, regis : koning
scelus, sceleris (n = neutrum = onzijdig) : misdaad
senator, senatoris : senator
uxor, uxoris : echtgenote
ver, veris (n) : lente
Verres, Verris : Verres (corrupte schurk, die als praetor Sicilië heeft leeggeroofd)

Onthoud de woorden door associatie :

civitas > civiel; citizen (en)
commíttere > commit (en); commettre (fa)
proelium > ?
scelus > ?
contio > ?
custos > custos in bibliotheek; custodian (en)
devenire > devenir (fa)
dispónere > dispositie; dispose (en)
edúcere > e= ex; dúcere
exhaurire > ex en haurire; exhaust (en)
Hannibal > Carthaags veldheer; moderne filmboef
legio > legio mogelijkheden; legioen
mensa > universiteitsrestaurant
oratio > oreren
origo > origin (en)
pónere > positie; poneren van een stelling
praetor > praetor
primus > prima
quies > quiet (en)
regio > regionaal
rex > roi (fa); regie
scelus > ?
senator > senator
uxor > uxorious (en)
ver > primavera

 

Oefening 4 :
Vertaal de volgende zinnen:

1. Milites, quos vides, a duce in dextram fluminis ripam coacti sunt.
2. Cum equites castris appropinquaverint, dux custodes in vallo disponet.
3. Caesar militibus itinere longo exhaustis quietem longam dedit.
4. Librum de origine ac moribus Germanorum legemus.
5. Rex noster cum uxore ac liberis in regionem nostram mox veniet.
6. Prima luce legiones a consule e castris eductae sunt.
7. Legibus civitatis obtemperare debemus.
8. A Verre, praetore Siciliae, multa scelera commissa sunt.
9. Nautae tempestate in os fluminis devenerunt.
10. Cadmus nemus intravit et necata sociorum corpora vidit.
11. Primo vere Romam visere nobis in animo est.
12. Milites ad contionem vocati regis verba audiverant.
13. Ab militibus nostris pro castris proelium cum Hannibale commissum est.
14. Oratio consulis de pace a senatoribus valde laudata est.
15. Puella flores in nemore carptos in mensa ponet.

Kijk na: KLIK HIER.